مدرسه پریزاد مشهد ؛ گوهری تاریخی در قلب حرم مطهر رضوی

 به گفته ی کارشناسان پرشین هتل ، مشهد که قطب معنوی ایران اسلامی محسوب می شود، میزبان بناهای تاریخی بی شماری است که هر کدام از آنها داستانی جذاب از گذشته مجید کشور ما را روایت می کنند.

یکی از این آثار گرانبها، مدرسه پریزاد مشهد است که در قلب حرم مطهر امام رضا (ع) جای گرفته و زیبایی معماری دوران تیموری را به نمایش می گذارد. این بنای تاریخی که قدمتی بیش از 600 سال دارد، امروزه یکی از مهمترین جاذبه های  فرهنگی مشهد به شمار می رود.

این مدرسه تاریخی که یکی از آثار ملی کشور است، فرصتی منحصر به فرد برای آشنایی با هنر و معماری اسلامی ایران فراهم می کند. در ادامه این مطلب مجله گردشگری قصد داریم شما را با تمام جزئیات این بنای شگفت انگیز آشنا کنیم.

تاریخچه مدرسه پریزاد مشهد

مدرسه پریزاد مربوط به دوره تیموریان است و در مشهد، مجاور حرم امام رضا واقع شده است. این مدرسه که به پریزاد خانم، ندیمه گوهرشاد و همسر میرزا محمد میرک حسینی منسوب است در سال 823 هجری قمری احداث شده است. مسافرانی که قصد رزرو هتل مشهد را دارند، می توانند از فرصت اقامت در این شهر مقدس برای بازدید از مدرسه پریزاد نیز بهره بگیرند.

این بنای تاریخی که در تاریخ 20 بهمن 1318 با شماره ثبت 333 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید، شاهد دوره ای از تاریخ ایران است که هنر و معماری در آن به اوج خود رسیده بود. دوران تیموریان که یکی از دوره های طلایی معماری ایرانی - اسلامی محسوب می شود، آثار بی نظیری در سرزمین ما به یادگار گذاشته است. اگر علاقه‌مند به بازدید از این شاهکارهای تاریخی هستید، می‌توانید با رزرو تور مشهد علاوه بر زیارت، سفری فرهنگی و متفاوت را تجربه کنید.

ساخت این مدرسه در زمانی انجام شد که گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ تیموری، مسجد معروف گوهرشاد را در کنار حرم امام رضا (ع) بنا می کرد.

گوهرشاد بیگم باقی مانده مصالحی که پس از ساخت مسجد گوهرشاد وجود داشت را به پریزاد خانم بخشید و ایشان نیز با اختصاص یک قطعه زمین احداث مدرسه را شروع کرد، به همین ترتیب مدرسه پریزاد در زمان کوتاهی پس از احداث مسجد گوهرشاد بنا شد.

پریزاد خانم، بانی مدرسه

پریزاد خانم که بانی این مدرسه بوده، زنی نیکوکار و ندیمه گوهرشاد آغا محسوب می شد. پریزادخانم از نوادگان ربیع بن خَیْثَم معروف به خواجه ربیع و همسر میرزا میرک حسینی، متولی آرامگاه خواجه ربیع ، بود.

ایشان طبق وقف نامه ای مفصل که نسخه اصل آن در اداره اوقاف خراسان موجود است، تولیت این مدرسه و موقوفات بسیار آن را که برای مستمری ماهانه طلاب و دیگر هزینه ها منظور داشته بود، به همسرش تفویض کرد.

با تکمیل بنای مدرسه، حدود 30 طلبه در مدرسه به تحصیل علم پرداخته و در آنجا ساکن شدند. این مدرسه مدت ها و قرن ها به عنوان حوزه علمیه فعالیت کرد و حتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز فعال بود، اما امروزه کاربری آن تغییر کرده و مدرسه پریزاد فقط برای مراسم مذهبی و فرهنگی فعالیت می کند. بسیاری از زائران و گردشگرانی که با تور مشهد با قطار سفر می‌کنند، بازدید از این بنای تاریخی را در برنامه خود قرار می‌دهند.

مرمت ها و بازسازی های تاریخی

این بنا یک بار در زمان شاه سلیمان صفوی (1077-1105ق) توسط نجفعلی خان بیگلربیگی قندهار با اهتمام محمدباقربیگ و میرزا شکرالله در سال 1091 ق مرمت شده است. کتیبه سردر ورودی که تاریخ 1091ق را داراست، از این مرمت در دوره صفوی حکایت دارد.

این کتیبه که سه طرف بدنه سردر ورودی را دور زده، به قلم ثلث به رنگ زرد بر زمینه لاجوردی نوشته شده است. پرشین هتل به مسافرانی که علاقه مند به تاریخ و فرهنگ ایرانی هستند، بازدید از این آثار گرانبها را توصیه می کند.

معماری و ویژگی های ساختاری مدرسه پریزاد

معماری مدرسه پریزاد نمونه ای بارز از هنر معماری دوران تیموری است که در آن توجه ویژه ای به تزیینات و زیبایی صورت گرفته است. این مدرسه بر اساس سبک معماری رایج در آن دوران طراحی و ساخته شده و ویژگی های منحصر به فردی دارد که آن را از سایر مدارس تاریخی متمایز می کند.

نقشه این بنا همانند دیگر مدرسه های دوره تیموری، چهار ایوانی است. طرح صحن آن که گوشه های یخ دارد، پیش از این در خانقاه خواجه عبدالله انصاری در گازرگاه و مدرسه غیاثیه در خرگرد اجرا شده بود. این نوع طراحی که ویژگی خاص معماری تیموری محسوب می شود، نشان از پختگی و تکامل هنر معماری در آن دوران دارد.

ساختار فیزیکی و پلان مدرسه

مدرسه پریزاد مشهد در 2 طبقه ساخته شده و 300 مترمربع مساحت دارد. این مدرسه شامل 4 ایوان، 22 حجره و یک کتابخانه است. در دو سوی ایوان ها 27 حجره در دو طبقه برگرد صحن قرار گرفته اند که راه ارتباطی آن ها چهار راه پله در چهار کنج صحن است. این طراحی علاوه بر زیبایی، کاربرد عملی بسیار مناسبی نیز داشته و امکان اسکان و تحصیل طلاب را به بهترین نحو فراهم می کرد.

صحن مرکزی مدرسه که کوچک و مربع شکل است، محل اصلی فعالیت های آموزشی قرار می گرفته است. گوشه های این صحن به شکل یخ طراحی شده که این ویژگی در معماری تیموری جایگاه ویژه ای دارد. در ضلع غربی مدرسه پریزاد دهلیزی طولانی با طاق قوسی شکل وجود دارد که ورودی اصلی مدرسه محسوب می شود.

ایوان ها و تزیینات آنها

ایوان شرقی نسبتاً کم عمق است اما از غنای تزییناتی بیشتری برخوردار و تزئینات آن از بهترین نمونه های تزئینات دوره تیموری این مدرسه است. بدنه ایوان با لوزی هایی از کاشی معرق در زمینه آجری پوشیده شده است.

این ایوان که زیباترین بخش مدرسه محسوب می شود، نمایانگر هنر رفیع کاشی کاران و معماران دوران تیموری است. لوزی ها دارای زمینه الجوردی و برگ و گل هایی به رنگ قهوه ای و سفید هستند که ترکیبی هماهنگ و چشم نواز ایجاد کرده اند.

ایوان جنوبی کمی عقب نشسته و محرابی کوچک و خالی از تزیین در انتهای آن قرار دارد. این ایوان دارای تزییناتی شامل ترکیبی از آجر و کاشی است که احتمالاً باقی مانده تزیینات بنای اصلی در دوره تیموری است. مسافرانی که برای رزرو تور مشهد اقدام کرده اند، می توانند از نزدیک این هنر نفیس را مشاهده کنند.

هنر و تزیینات مدرسه پریزاد مشهد

یکی از برجسته ترین ویژگی های مدرسه پریزاد، تزیینات بی نظیر آن است که نمایانگر اوج هنر کاشی کاری و تزیینات معماری دوران تیموری محسوب می شود. این تزیینات نه تنها جلوه بصری فوق العاده ای به مدرسه بخشیده، بلکه از نظر فنی و هنری نیز در سطح بسیار بالایی قرار دارند.

در ساخت این مدارس علاوه بر متناسب بودن فضای ساختمان با کاربری اصلی آن یعنی مدرسه به تزیینات آنها نیز اهمیت زیادی داده شده است. که این امر به عنوان بخش مهمی از معماری اسلامی دوره تیموری قلمداد می شود.

تزیینات مدرسه پریزاد شامل غلبه رنگ های آبی روشن و لاجوردی، کتیبه های ثلث و میل به عظمت گرایی در ساخت بنا است که در زیر پوشش تزیینات پر کار از ابهت آن کاسته می شود.

کاشی کاری و نقوش هندسی

تزیینات بنا شامل کاشیکاری های هفت رنگ است که شامل رنگ های آبی، نیلی، زرد، کهربایی، سبز، سفید و بنفش هستند. این ترکیب رنگی که در آن دوران بسیار مرغوب و گران قیمت محسوب می شد، نشان از اهمیت و جایگاه ویژه این مدرسه در نزد بانی آن دارد. کاشی کاری های متنوع و گسترده که در سراسر بنا به کار رفته، یکی از شاخص ترین ویژگی های این اثر تاریخی به شمار می رود.

استفاده گسترده و وسیع از نقاشی های ظریف با نقوش اسلیمی، ختایی و هندسی در تزیین مدرسه پریزاد از موارد نادر و از ویژگی های هنر دوره تیموری است. این نقوش که با ظرافت و دقت بسیار زیادی اجرا شده اند، هر بیننده ای را مجذوب خود می کنند. نقوش اسلیمی که یکی از مهمترین عناصر تزیینی هنر اسلامی محسوب می شوند، در این مدرسه به شکلی بی نظیر به کار رفته اند.

کتیبه ها و خطاطی

در مدارس مذکور خط ثلث و خط بنایی یا معقلی بیشترین کاربرد و استفاده را داشته است. رنگ خط و زمینه کتیبه ها در این مدرسه شامل سفید، آبی روشن و لاجوردی است. کتیبه هایی به خط ثلث سفید با زمینه لاجوردی در سراسر مدرسه دیده می شوند که علاوه بر زیبایی بصری، حاوی متون مذهبی و تاریخی مهمی نیز هستند. رزرو هتل در نزدیکی حرم، امکان بازدید مکرر و دقیق از این آثار هنری را فراهم می کند.

موضوعات مذهبی و تاریخی بیشترین متن کتیبه ها را در این مدرسه به خود اختصاص داده اند. این کتیبه ها علاوه بر اینکه حاوی آیات قرآنی و احادیث شریف هستند، اطلاعات تاریخی مهمی درباره زمان ساخت و مرمت های انجام شده نیز ارائه می دهند.

موقعیت جغرافیایی و دسترسی

مدرسه پریزاد مشهد در موقعیتی بسیار مناسب و استراتژیک در قلب حرم مطهر امام رضا (ع) قرار گرفته است. این موقعیت ممتاز باعث شده تا بازدید از این اثر تاریخی برای زائران و گردشگران بسیار آسان و در دسترس باشد. برای راحتی بیشتر، مسافران می‌توانند اقامت خود را در هتل قصرالضیافه مشهد رزرو کنند تا دسترسی سریع و راحت به حرم و مدرسه داشته باشند.

مدرسه پریزاد از شمال به مدرسه بالاسر، از شرق به دارالسیاده رضوی و از جنوب به مسجد گوهرشاد محدود است. این همجواری با بناهای مهم و تاریخی دیگر حرم، فرصتی مناسب برای بازدید همزمان از چندین اثر تاریخی فراهم می کند. در گذشته، مدرسه از سوی غرب به بازار قدیمی و از آنجا به صحن عتیق حرم رضوی راه داشت که این اتصال نشان از اهمیت تجاری و اجتماعی آن در گذشته دارد.

تحولات موقعیت مکانی

در گذشته این مدرسه خارج از محدوده حرم مطهر بوده اما با توسعه حرم داخل آن قرار گرفته است. این تحول مکانی که در طول قرن های گذشته رخ داده، نشان از رشد و توسعه مداوم حرم مطهر امام رضا (ع) دارد. امروزه مدرسه پریزاد یکی از بخش های اصلی و جدایی ناپذیر حرم محسوب می شود که این موضوع بر اهمیت و جایگاه آن افزوده است.

قبلاً این مدرسه در حاشیه بازار زنجیر یکی از بازارهای مهم مشهد قرار داشت و اکنون در مجموعه اماکن حرم مطهر جنب کفشداری دارالولایه قرار گرفته است. این موقعیت جدید باعث شده تا دسترسی به مدرسه برای زائران بسیار آسان تر شود و امکان بازدید آن در کنار سایر اماکن مقدس حرم فراهم باشد. همچنین برای اقامتی راحت در نزدیکی حرم، می‌توانید نسبت به رزرو هتل آپارتمان‌های مشهد اقدام کنید.

ساعات بازدید و دسترسی

مدرسه پریزاد در حال حاضر 24 ساعته قابل بازدید است، اما متأسفانه تا اطلاع ثانوی فقط ورود آقایان مجاز است. این محدودیت که به دلیل کاربری فعلی مدرسه وضع شده، ممکن است برای برخی بازدیدکنندگان مشکل ساز باشد. رزرو تور مشهد معمولاً شامل برنامه بازدید از این مدرسه نیز می شود که برای علاقه مندان به تاریخ و معماری بسیار جذاب خواهد بود.

کاربری فعلی و فعالیت های مدرسه پریزاد

امروزه مدرسه پریزاد دیگر به عنوان مدرسه علمیه سنتی فعالیت نمی کند، بلکه کاربری آن به مرکزی برای فعالیت های فرهنگی و مذهبی تبدیل شده است. این تغییر کاربری در راستای نیازهای امروزی زائران و مؤمنان صورت گرفته و باعث زنده ماندن این بنای تاریخی شده است.

کاربری کنونی این مدرسه، مکانی برای پاسخگویی سوالات شرعی و بررسی مشکلات خانوادگی و اخلاقی مؤمنان است. آموزش احکام دینی، حرم شناسی و پرسش و پاسخ های اعتقادی از دیگر برنامه های مدرسه پریزاد است. این فعالیت ها که زیر نظر آستان قدس رضوی برگزار می شوند، نقش مهمی در ارشاد و آموزش دینی زائران ایفا می کنند.

برنامه های فرهنگی و مذهبی

هم اکنون از مدرسه پریزاد مشهد برای برگزاری جلسات فرهنگی و مذهبی مختلف، با حضور اساتید حوزه و دانشگاه استفاده می شود. همچنین جلسات مشاوره و روان شناسی با حضور خانواده ها در مدرسه مدرسه پریزاد مشهد مورد استقبال عموم قرار گرفته است. این برنامه ها که در فضایی تاریخی و معنوی برگزار می شوند، تأثیر ویژه ای بر شرکت کنندگان دارند.

پاسخگویی به پرسش های اعتقادی و شرعی نیز بخش دیگری از فعالیت هایی است که امروزه در مدرسه پریزاد مشهد انجام می شود. علاوه بر کلاس ها، اقامه نماز، بحث و گفت و گو، مباحثه و مناظره، کتابخانه و حلقه های صالحین نیز در آن برپا می باشد. این تنوع برنامه ها باعث شده تا مدرسه پریزاد همچنان به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی و مذهبی مشهد شناخته شود.

خدمات مشاوره و ارشاد

یکی از مهمترین خدماتی که در حال حاضر در مدرسه پریزاد ارائه می شود، خدمات مشاوره و پاسخگویی به سؤالات شرعی و اعتقادی است. برای دسترسی به این خدمات، علاقه مندان می توانند با شماره تلفن 05132020 تماس بگیرند یا از سامانه پیامکی 30002020 استفاده کنند.

این خدمات که توسط کارشناسان متخصص ارائه می شوند، پاسخگوی نیازهای معنوی و اعتقادی زائران و مؤمنان است. مسافرانی که قصد اقامت طولانی مدت در مشهد را دارند و نیاز به راهنمایی های شرعی دارند، می توانند از این خدمات بهره مند شوند.

مرمت ها و حفاظت از مدرسه پریزاد

مدرسه پریزاد مشهد در طول تاریخ خود چندین بار دستخوش تعمیر و بازسازی قرار گرفته است. این مرمت ها که هر کدام در دوره ای خاص انجام شده اند، نقش مهمی در حفظ و نگهداری این اثر تاریخی ایفا کرده اند. با وجود این مرمت های متعدد، سعی شده تا ساختار اصلی و هویت معماری مدرسه حفظ شود.

متأسفانه تزیینات کاشیکاری زیبا در طی قرن ها تخریب شده اند و یا جلوه خود را از دست داده اند، به همین دلیل مدرسه پریزاد 3 بار در طول تاریخ بازسازی شده است. اولین مرمت در زمان شاه سلیمان صفوی توسط نجفقلی خان بیگلربیگی قندهار انجام شد که کتیبه مربوط به این دوره همچنان بر سردر مدرسه قابل مشاهده است.

مرمت دوران معاصر

آخرین تعمیر مدرسه پریزاد توسط آستان قدس رضوی پس از پیروزی انقلاب اسلامی انجام شد که باعث بازسازی کلی بنا به علت فرسودگی بیش از حد آن بود. در سال 1346، اداره اوقاف به مرمت مدرسه پریزاد پرداخت، اما در ماجرای تخریب بازار و توسعه اطراف حرم در سال 1354، این مدرسه به صورت ویرانه ای درآمد. این دوران یکی از دشوارترین دوره های تاریخی مدرسه پریزاد محسوب می شود.

در سال 1363 آستان قدس رضوی بازسازی آن را با همان شکل نخستین آغاز کرد و در سال 1368 به پایان برد. این بازسازی که با دقت و ظرافت بسیار انجام شد، تلاش کرد تا هویت اصلی و ویژگی های معماری اولیه مدرسه را حفظ کند. کار بازسازی این دو مدرسه چهار سال به طول انجامید و در آن از مصالح و تکنیک های سنتی استفاده شد.

چالش های حفاظت

در نتیجه این مرمت ها تنها نشانه های اندکی از بنای دوره تیموری آن برجا مانده است. این موضوع که یکی از چالش های اصلی در حفاظت از آثار تاریخی محسوب می شود، نشان می دهد که حفظ اصالت و هویت تاریخی بناها در کنار نگهداری فیزیکی آنها کار بسیار ظریف و پیچیده ای است. با این وجود، تلاش هایی که برای حفظ این اثر گرانبها انجام شده، قابل تقدیر است و نشان از توجه ویژه به میراث فرهنگی کشور دارد.

راهنمای بازدید از مدرسه پریزاد مشهد

برای بازدید از مدرسه پریزاد مشهد، زائران و گردشگران باید نکاتی را در نظر بگیرند تا بتوانند بهترین تجربه را از این سفر تاریخی داشته باشند. این مدرسه که در قلب حرم مطهر قرار دارد، دسترسی آسانی دارد و می توان آن را در برنامه زیارت و گردشگری قرار داد.

مسافرانی که قصد بازدید از مدرسه پریزاد را دارند، بهتر است حداقل یک روز را برای حرم شناسی اختصاص دهند و از جاهای دیدنی نزدیک حرم غافل نشوند. این برنامه ریزی امکان بازدید دقیق تر و عمیق تر از آثار تاریخی حرم را فراهم می کند و درک بهتری از غنای فرهنگی و تاریخی این مکان مقدس ارائه می دهد.

نکات مهم برای بازدیدکنندگان

یکی از نکات مهمی که بازدیدکنندگان باید در نظر بگیرند این است که در حال حاضر فقط آقایان اجازه ورود به مدرسه پریزاد را دارند و ورود به این مکان برای خانم ها ممنوع است. این محدودیت به دلیل کاربری فعلی مدرسه وضع شده است.

اما اگر بانوان مشتاق مشارکت در مباحث دینی و پاسخگویی به سوالات شرعی از کارشناسان این مدرسه هستند، می توانند با شماره تلفن 05132020 تماس بگیرند.

برای درک بهتر معماری مدرسه پریزاد بهتر است ویژگی های آن را از نزدیک مشاهده کنند. ساعت بازدید از مدرسه 24 ساعته است که این امکان را برای زائران فراهم می کند تا در هر ساعتی از شبانه روز که در حرم حضور دارند، از این اثر تاریخی بازدید کنند.

بهترین زمان بازدید

بهترین زمان برای بازدید از مدرسه پریزاد، ساعاتی است که برنامه های فرهنگی و مذهبی در آن برگزار نمی شوند، تا بازدیدکنندگان بتوانند با آرامش بیشتری از زیبایی های معماری و تزیینات آن لذت ببرند. همچنین توصیه می شود که بازدیدکنندگان قبل از ورود به مدرسه، اطلاعات کافی درباره تاریخ و ویژگی های آن کسب کنند تا بتوانند ارزش واقعی این اثر تاریخی را درک کنند.

علاقه مندان به عکاسی نیز می توانند از فرصت بازدید برای ثبت تصاویر زیبایی از تزیینات و معماری مدرسه استفاده کنند، البته با رعایت قوانین و مقررات حرم مطهر. این تصاویر می تواند یادگاری ماندگاری از این سفر معنوی و فرهنگی باشد.

جمع بندی

مدرسه پریزاد مشهد یکی از گوهرهای درخشان میراث فرهنگی و تاریخی ایران است که در قلب حرم مطهر امام رضا (ع) جای گرفته و هر ساله میلیون ها زائر و گردشگر را مجذوب خود می کند. این بنای تاریخی که قدمتی بیش از شش قرن دارد، نمایانگر اوج هنر معماری و تزیینات دوران تیموری است و جایگاه ویژه ای در تاریخ علم و فرهنگ ایران دارد.

وقف این مدرسه توسط پریزاد خانم، ندیمه گوهرشاد بیگم، نشان از نقش مهم زنان در توسعه علم و فرهنگ در تاریخ ایران دارد و الهام بخش نسل های آینده است. تزیینات بی نظیر، معماری شگفت انگیز و تاریخ غنی این مدرسه، آن را به یکی از مهمترین جاذبه های گردشگری مشهد تبدیل کرده است که بازدید از آن برای هر علاقه مند به تاریخ و فرهنگ ایرانی ضروری است.

امروزه مدرسه پریزاد با تغییر کاربری خود، همچنان به عنوان مرکز فعالیت های فرهنگی و مذهبی نقش مؤثری در جامعه ایفا می کند. این تداوم فعالیت که نشان از زنده بودن میراث فرهنگی کشور دارد، باعث شده تا این بنای تاریخی نه تنها به عنوان موزه ای از گذشته، بلکه به عنوان مرکزی فعال برای خدمت رسانی به جامعه شناخته شود. مسافرانی که با پرشین هتل به مشهد سفر می کنند، فرصت طلایی برای آشنایی با این شاهکار معماری ایرانی خواهند داشت.