به گفته کارشناسان پرشین هتل ، مشهد، شهر معنویت و زیبایی، بیش از آنچه در نگاه نخست به ذهن می رسد، آثار تاریخی و فرهنگی متعددی را در دل خود جای داده است. در میان این گنجینه های تاریخی، مسجد 72 تن مشهد به عنوان یکی از نمونه های برجسته معماری دوره تیموری، جایگاهی ویژه دارد.
این بنای تاریخی که در ابتدای بازار بزرگ مشهد واقع شده، نه تنها شاهدی زنده از شکوه هنر ایرانی اسلامی است، بلکه داستان های جذابی از گذشته این سرزمین را برای بازدیدکنندگان روایت می کند.
اگر قصد دارید برای تجربه ای معنوی و فرهنگی به مشهد مقدس سفر کنید، بازدید از این اثر ملی می تواند یکی از تجربیات به یادماندنی سفرتان باشد. در این مطلب از مجله گردشگری پرشین هتل قصد داریم شما را با جزئیات این بنای تاریخی آشنا کنیم تا در سفر بعدی خود به مشهد، از دیدن این شاهکار معماری غافل نمانید.
آشنایی با مسجد 72 تن مشهد
مسجد 72 تن مشهد که با نام های آرامگاه امیر غیاث الدین ملکشاه و مسجد شاه نیز شناخته می شود، یکی از قدیمی ترین بناهای تاریخی مشهد است. این اثر ارزشمند در سده نهم هجری قمری ساخته شده و امروزه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. اگر قصد دارید در سفر خود با تور مشهد از آثار تاریخی این شهر دیدن کنید، بازدید از این مسجد باشکوه را از دست ندهید.
بنای کنونی که امروز به چشم می خورد، در ابتدا به عنوان مقبره ای برای امیر غیاث الدین بین سال های 807 تا 817 هجری قمری بنا شد و در دوره های بعد به مسجد تبدیل گردید. این بنای تاریخی با زیربنایی حدود 660 متر مربع و ابعاد تقریبی 20 در 33 متر، ترکیبی از هنرهای مختلف ایرانی اسلامی را در خود جای داده است.
معماری این اثر شامل فضای چهارطاقی با گنبد دوپوش، دو مناره سرشکسته و یک ایوان اصلی ورودی است که هر کدام از این عناصر، داستان های خاص خود را روایت می کنند. اگر تصمیم دارید در نزدیکی این مکان تاریخی اقامت داشته باشید، می توانید از میان گزینه های متنوع رزرو هتل مشهد انتخاب کنید و اقامتی دل انگیز در قلب تاریخ و فرهنگ این شهر مقدس داشته باشید.
چرا این بنا را مسجد 72 تن می نامند؟
نام مسجد 72 تن در دوران معاصر و پس از انقلاب اسلامی به این بنا داده شد. قبل از آن، این مکان به مسجد شاه معروف بود و مردم با همین نام آن را می شناختند.
دلیل تغییر نام به مسجد 72 تن، احترام و یادبود 72 شهید کربلا است که در تزیینات داخلی گنبد به صورت رمزینه از نام های این شهیدان استفاده شده است. البته برخی معتقدند که در تزیینات این مسجد از 72 اسم از اسماء الحسنی خداوند نیز بهره برده شده که این ویژگی به زیبایی معنوی این مکان افزوده است.
این تغییر نام نه تنها بار معنوی این مکان را افزایش داده، بلکه هویتی نوین به آن بخشیده است.
امروزه بیشتر زائران و گردشگران این مسجد را با نام 72 تن می شناسند، هرچند نام تاریخی آن یعنی مسجد شاه یا آرامگاه امیر غیاث الدین همچنان در میان محققان و علاقه مندان به تاریخ کاربرد دارد. این تنوع در نام گذاری، خود نشان دهنده غنای فرهنگی و تاریخی این بنای ارزشمند است.
موقعیت جغرافیایی مسجد 72 تن
مسجد 72 تن در موقعیتی استراتژیک و در قلب بافت تاریخی مشهد قرار گرفته است. این بنا در خیابان خسروی، ابتدای بازار بزرگ مشهد واقع شده و تنها چند قدم با حرم مطهر امام رضا فاصله دارد.
این نزدیکی به حرم، باعث شده که بسیاری از زائران پس از زیارت، فرصتی برای بازدید از این اثر تاریخی نیز داشته باشند. محدوده ناحیه سرشور که این مسجد در آن واقع است، یکی از قدیمی ترین محلات مشهد به شمار می آید.
دسترسی به این مکان از نقاط مختلف شهر بسیار آسان است و می توان از طریق مترو، اتوبوس های شهری یا خودروی شخصی به آن رسید. اگر قصد رزرو تور مشهد با قطار را دارید، این مسجد معمولا در مسیر بازدید از جاذبه های تاریخی شهر مشهد قرار می گیرد.
همچنین مجاورت مسجد با بازار بزرگ، این امکان را به گردشگران می دهد که پس از بازدید، از بازارگردی و خرید سوغات نیز لذت ببرند.
تاریخچه مسجد 72 تن مشهد و داستان ساخت آن
تاریخچه مسجد 72 تن به دوران پرشکوه تیموریان بازمی گردد، دوره ای که هنر و معماری ایرانی اسلامی به اوج خود رسیده بود. این بنا در ابتدا به عنوان مقبره ای برای امیر غیاث الدین ملکشاه، یکی از امرای بلندپایه دربار تیموریان، ساخته شد.
امیر غیاث الدین ملکشاه که حاکم ایالت خوارزم بود، این مقبره را بین سال های 807 تا 817 هجری قمری برای خود بنا کرد تا پس از مرگ در آنجا به خاک سپرده شود.
داستان این بنا زمانی جذاب تر می شود که بدانیم امیر غیاث الدین ملکشاه در سال 829 هجری قمری در خوارزم درگذشت و جسد او را به مشهد منتقل کردند تا در همان مقبره ای که خود ساخته بود، دفن شود.
اما این بنا در سال 855 هجری قمری، یعنی حدود 26 سال پس از درگذشت امیر غیاث الدین ملکشاه، تحت نظر معمار برجسته ای به نام احمد بن شمس الدین محمد تبریزی، مرمت و تزئین شد. در همین دوره بود که بنا کاربری جدیدی یافت و به تدریج به مسجد تبدیل شد، هرچند مقبره امیر ملکشاه همچنان در بخش مرکزی آن باقی ماند.
امیر غیاث الدین ملکشاه کیست؟
امیر غیاث الدین ملکشاه یکی از شخصیت های برجسته دوره تیموریان بود که نقشی مهم در حکومت امیر تیمور گورکانی ایفا می کرد. او به عنوان حاکم ایالت خوارزم، نفوذ و قدرت زیادی در دربار داشت و در بسیاری از لشکرکشی ها و فتوحات تیموریان همراه سایر امرای بزرگ حضور داشت.
منابع تاریخی نقل می کنند که امیر غیاث الدین در تسخیر نخجوان همراه ابراهیم سلطان، پسر شاهرخ میرزا، نقش موثری داشت و از امرایی بود که مورد اعتماد خاندان تیموری قرار داشتند.
شخصیت امیر ملکشاه تنها به توانایی های نظامی محدود نمی شد، بلکه او به هنر و معماری نیز علاقه مند بود. همین علاقه باعث شد تا در زمان حیات خود، مقبره ای زیبا و باشکوه در مشهد بنا کند که امروزه یکی از شاخص ترین بناهای دوره تیموری در این شهر محسوب می شود. کتیبه های موجود در بنا که نام معمار را ذکر می کنند، نشان دهنده توجه ویژه امیر ملکشاه به جزئیات و کیفیت ساخت این اثر است.
اگر قصد دارید از این بنای تاریخی دیدن کنید، پیشنهاد می شود رزرو هتل خود را در نزدیکی مراکز تاریخی و فرهنگی انجام دهید تا بتوانید با صرف زمان کمتر، از جاذبه های بیشتری در شهر دیدن نمایید.
از مقبره تا مسجد؛ تحول کاربری بنا
تبدیل یک مقبره به مسجد در تاریخ معماری ایران اتفاق نادری نیست، اما داستان مسجد 72 تن ویژگی های خاص خود را دارد. پس از دفن امیر غیاث الدین در مقبره ای که خود ساخته بود، این مکان تبدیل به یک آرامگاه مهم در مشهد شد.
با گذشت زمان و افزایش اهمیت این بنا، تصمیم گرفته شد که فضاهایی برای نماز و عبادت در آن ایجاد شود. این تغییر کاربری احتمالا در دوره های بعد از تیموریان و با توجه به نزدیکی این مکان به حرم مطهر صورت گرفت.
مرمت سال 855 هجری که توسط شمس الدین محمد تبریزی انجام شد، نقطه عطفی در تاریخ این بنا بود. کاشی کاری های نفیس، تزیینات گچ بری و نقاشی هایی که در این دوره انجام شد، به بنا هویتی دوگانه بخشید، هویتی که هم جنبه مذهبی داشت و هم ارزش تاریخی.
امروزه وقتی وارد این مسجد می شوید، می توانید هر دو کاربری را در کنار هم ببینید: مقبره ای در مرکز و فضاهای مسجد در اطراف آن.
معماری و ویژگی های بصری مسجد 72 تن
معماری مسجد 72 تن مشهد ترکیبی هماهنگ از سبک های تیموری و صفوی را نمایش می دهد. این بنا با ساختاری چهار طاقی و گنبد دو پوش، نمونه ای کامل از معماری دوره تیموری است که در آن توجه به زیبایی بصری با کارایی فضایی به خوبی ترکیب شده است.
فضای داخلی مسجد با ارتفاع مناسب و نورگیرهای طراحی شده به شکلی است که در هر ساعت از روز، نور طبیعی به صورت هنرمندانه ای به داخل بنا نفوذ می کند و فضایی معنوی و آرامش بخش ایجاد می کند.
یکی از ویژگی های برجسته این بنا، استفاده گسترده از آجر به عنوان ماده اصلی ساختمان است. معمار با مهارت خاصی آجرها را چیده و با ترکیب آن با کاشی های رنگارنگ، جلوه ای بی نظیر به بنا بخشیده است.
ایوان اصلی ورودی با طاق بلندی که دارد، به بیننده حس عظمت و شکوه می دهد. چهار ایوانچه کوچکتر که به صورت متقارن در دو طرف ایوان اصلی قرار گرفته اند، هماهنگی و تعادل بصری را در نمای ساختمان ایجاد کرده اند و راه ورود به فضای داخلی بنا را فراهم می کنند.
گنبد فیروزه ای و مناره های سرشکسته
گنبد مسجد 72 تن یکی از زیباترین عناصر معماری این بناست که از فاصله دور نیز قابل مشاهده است. این گنبد دو پوش با کاشی های فیروزه ای رنگ که در زیر نور آفتاب می درخشند، چشم هر بیننده ای را به خود جلب می کند.
رنگ فیروزه ای در معماری اسلامی نماد آسمان و معنویت است و در این بنا نیز با استفاده هنرمندانه از این رنگ، فضایی معنوی ایجاد شده است. نمای گنبد که با کاشی های معرق و خط های هندسی دقیق تزیین شده، نمونه ای از اوج هنر کاشی کاری دوره تیموری محسوب می شود.
مناره های این مسجد که متاسفانه سر آنها در طول زمان فرو ریخته، به همین دلیل به مناره های سرشکسته معروف شده اند، اما همچنان از زیبایی خاصی برخوردارند. این مناره ها با آجر و کاشی معرق تزیین شده اند و در سراسر آنها کلمه الله به خطوط زیبا نقش بسته است.
همچنین برخی از منابع تاریخی نقل می کنند که بر روی این مناره ها اشعاری از سعدی و شاه قاسم انوار حک شده که نشان دهنده توجه سازندگان به ترکیب هنر، معماری و ادبیات است.
کاشی کاری های بی نظیر دوره تیموری
کاشی کاری مسجد 72 تن از بهترین نمونه های کاشی معرق دوره تیموری و صفوی به شمار می رود. کاشی های داخل بقعه به قدری زیبا، شفاف و نفیس هستند که هر بیننده ای را مجذوب خود می کنند.
رنگ های لاجوردی، فیروزه ای، سبز و سفید در کنار هم قرار گرفته و ترکیبات رنگی شگفت انگیزی را به وجود آورده اند که حتی پس از گذشت قرن ها، همچنان تازگی و زیبایی خود را حفظ کرده اند. این کیفیت بالا نشان دهنده مهارت بالای هنرمندان آن دوره در ساخت و استفاده از مواد باکیفیت است.
تمام سنگ ازاره مقبره را کاشی مسدس سبز سیر شفافی پوشانده است که جلوه ای خاص به این بخش داده است. نمای مناره ها، غرفه ها و ایوان نیز دارای کاشی معرق بسیار نفیسی هستند که متاسفانه بیشتر آنها در طول زمان از بین رفته اند.
با این حال، آنچه که باقی مانده، نمونه ای از بهترین رنگ و لعاب کاشی دوره تیموری و صفوی محسوب می شود و امروزه مورد مطالعه محققان و علاقه مندان به هنر اسلامی قرار می گیرد.
کتیبه ها و نقوش خطاطی مسجد
خطاطی و کتیبه نگاری در مسجد 72 تن به اندازه سایر عناصر معماری آن، اهمیت و زیبایی دارد. در بالای ازاره مقبره، کتیبه ای با خط ثلث قرار دارد که فرازی از مناجات امیرالمومنین علی است.
این کتیبه با دقت و ظرافت خاصی نوشته شده و خواندن و تامل در آن، حس معنوی خاصی به بازدیدکننده می دهد. استفاده از خط ثلث که یکی از زیباترین خطوط اسلامی است، نشان از اهمیت این بخش در نظر طراحان بنا دارد.
در پایه راست ایوان، بعد از ازاره، یک خوانچه معرق دارای گلدان و گل و بوته وجود دارد که در بالای آن مربع مستطیلی قرار گرفته که نام معمار مقبره یعنی احمد بن شمس الدین محمد تبریز در آن نوشته شده است.
احتمال می رود که در پایه چپ ایوان نیز نام کاتب ذکر شده بوده که متاسفانه کاشی کاری این قسمت از بین رفته است. این توجه به ثبت نام هنرمندان و سازندگان، نشان دهنده احترام به هنر و هنرمندان در آن دوره است.
راز سرداب پنهان در زیر مسجد 72 تن مشهد
یکی از جذاب ترین بخش های مسجد 72 تن مشهد ، سرداب پنهانی است که در زیر بقعه امیر ملکشاه قرار دارد. این سرداب برای مدت طولانی ناشناخته باقی مانده بود تا اینکه در جریان تعمیرات رواق شمالی مقبره، کارگران به پلکانی پر از خاک برخورد کردند.
پس از تخلیه خاک از پلکان، وجود سردابی در زیر بقعه کشف شد که این کشف، اهمیت تاریخی و معماری بنا را دوچندان کرد. این سرداب که احتمالا از همان ابتدا در طراحی بنا وجود داشته، نشان از دقت و پیچیدگی معماری آن دوره دارد.
در داخل سرداب، صورت قبری در وسط آن دیده می شود که به احتمال قوی، قبر اصلی امیر ملکشاه است. در طرف راست این قبر نیز قبر دیگری وجود دارد که احتمال می رود متعلق به یکی از بستگان امیر ملکشاه باشد، هرچند هیچ یک از قبور داخل سرداب لوحه ای ندارند که هویت دقیق افراد دفن شده را مشخص کند.
این سرداب نه تنها از نظر تاریخی اهمیت دارد، بلکه از نظر معماری نیز نشان می دهد که سازندگان این بنا چگونه به جزئیات و امنیت ساختار توجه داشته اند.
ثبت ملی و اهمیت تاریخی مسجد 72 تن
مسجد 72 تن در تاریخ 18 تیر 1311 با شماره ثبت 186 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ثبت ملی، نشان دهنده اهمیت بالای این بنا در تاریخ معماری و فرهنگ ایران است.
سازمان میراث فرهنگی با شناسایی ارزش های تاریخی، معماری و هنری این مسجد، آن را در زمره بناهای حفاظت شده قرار داد تا نسل های آینده بتوانند از این میراث گرانبها بهره مند شوند.
این مسجد امروزه نه تنها یک مکان مذهبی، بلکه یک موزه زنده از هنر و معماری دوره تیموری محسوب می شود.
اهمیت مسجد 72 تن تنها به جنبه های معماری آن محدود نمی شود. این بنا شاهد دوران های مختلف تاریخی بوده و تحولات فرهنگی و اجتماعی شهر مشهد را در خود جای داده است.
از زمان ساخت در دوره تیموریان گرفته تا امروز، این مسجد همواره نقشی فعال در زندگی مذهبی و فرهنگی مردم مشهد داشته است.
محققان و دانشجویان رشته های مختلف از معماری گرفته تا تاریخ هنر، مرتب برای مطالعه و تحقیق به این مکان مراجعه می کنند و آن را مورد بررسی قرار می دهند.
راهنمای بازدید از مسجد 72 تن مشهد
بازدید از مسجد 72 تن یکی از تجربیات فرهنگی جذاب برای هر کسی است که به مشهد سفر می کند. خوشبختانه ورود به این مسجد کاملا رایگان است و نیازی به پرداخت هزینه ای برای تماشای آن نیست.
این رایگان بودن باعث شده که بسیاری از زائران و گردشگران بتوانند بدون نگرانی مالی از دیدن این شاهکار معماری لذت ببرند. اگر قصد دارید در سفر بعدی خود به این شهر معنوی سری بزنید، حتما وبسایت پرشین هتل را برای برنامه ریزی سفرتان در نظر بگیرید تا از خدمات مشاوره و رزرو بهره مند شوید.
هنگام بازدید از مسجد، توصیه می شود که به آرامش و معنویت مکان احترام بگذارید و از فضاهای مختلف آن به دقت دیدن کنید. به کاشی کاری های نفیس، گچ بری ها و نقاشی های روی دیوارها توجه کنید و سعی کنید از راهنماهای محلی یا تابلوهای اطلاعاتی موجود در مسجد برای کسب اطلاعات بیشتر استفاده کنید.
عکاسی در این مکان معمولا آزاد است، اما بهتر است قبل از گرفتن عکس، از مسئولین مسجد اجازه بگیرید تا مطمئن شوید که قوانین خاصی وجود ندارد.
بهترین زمان و نحوه دسترسی بازدید از مسجد 72 تن
مسجد 72 تن در تمام فصول سال قابل بازدید است، اما هر فصل زیبایی خاص خود را دارد. در بهار و پاییز که هوای مشهد معتدل است، می توانید با آرامش بیشتری از بازدید لذت ببرید و در محوطه بیرونی مسجد نیز وقت بگذارید.
در تابستان که شهر مشهد گرم است، بهتر است بازدید خود را در ساعات اولیه صبح یا عصر انجام دهید تا از گرمای هوا آزار نبینید. زمستان نیز با وجود سرمای هوا، فرصت خوبی برای بازدید است، زیرا معمولا شلوغی کمتری در مسجد وجود دارد.
دسترسی به مسجد 72 تن از نقاط مختلف شهر مشهد بسیار آسان است. اگر از حرم مطهر شروع کنید، تنها کافی است به سمت بازار بزرگ حرکت کنید و در چند دقیقه پیاده روی به این مسجد خواهید رسید.
برای استفاده از حمل و نقل عمومی، می توانید از خطوط اتوبوسرانی که به چهارراه شهدا می روند استفاده کنید و پس از پیاده شدن، با یک پیاده روی کوتاه به مسجد برسید. ایستگاه مترو شهدا نیز نزدیک ترین ایستگاه مترو به این مکان است.
اگر با خودروی شخصی به مشهد سفر کرده اید، می توانید از پارکینگ های اطراف بازار بزرگ استفاده کنید. البته توجه داشته باشید که در روزهای پرترافیک و تعطیلات، پیدا کردن جای پارک ممکن است کمی سخت باشد.
برای کسانی که قصد دارند رزرو هتل خود را در مرکز شهر انجام دهند، این مسجد در فاصله کوتاهی قرار دارد و می توانند به راحتی پیاده یا با تاکسی به آن سر بزنند.
نکات مهم برای بازدید از مسجد 72 تن مشهد
برای اینکه بازدید شما از مسجد 72 تن تجربه ای خوشایند و به یادماندنی باشد، رعایت چند نکته ضروری است. اول از همه، به احترام به فضای مذهبی این مکان، پوشش مناسب داشته باشید.
خانم ها باید حجاب کامل داشته باشند و آقایان نیز بهتر است از لباس های آراسته استفاده کنند. به آرامش مکان احترام بگذارید و از ایجاد سر و صدا اضافی خودداری کنید، چون این مسجد همچنان به عنوان مکانی برای نماز و عبادت استفاده می شود.
اگر قصد عکاسی دارید، حتما از مسئولین مسجد اجازه بگیرید و از گرفتن عکس از افرادی که در حال نماز یا عبادت هستند خودداری کنید. برای اطلاعات بیشتر درباره تاریخچه و معماری مسجد، می توانید از راهنماهای محلی که گاهی در مسجد حضور دارند کمک بگیرید یا قبل از بازدید، مطالب مفیدی درباره این بنا بخوانید تا بازدیدتان ارزشمندتر شود.
اگر برنامه دارید سفری جامع به مشهد داشته باشید، رزرو تور می تواند به شما کمک کند تا برنامه ای منظم و کامل برای بازدید از تمام جاذبه های شهر داشته باشید.
جمع بندی
در نهایت، سفر به مشهد و بازدید از مسجد 72 تن فرصتی است برای آشنایی با تاریخ و فرهنگ غنی ایران. این بنای تاریخی با معماری شگفت انگیز، کاشی کاری های نفیس و داستان های جذابش، می تواند لحظاتی به یادماندنی برای شما رقم بزند.
با احترام به این میراث فرهنگی و رعایت نکات ذکر شده، می توانید تجربه ای معنوی و آموزنده از این سفر داشته باشید و خاطراتی شیرین از دیدار با این شاهکار معماری با خود به خانه ببرید.
