به گفته کارشناسان پرشین هتل ، مشهد را همه ما به عنوان پایتخت معنوی ایران می شناسیم، اما این شهر تاریخی بیش از آنچه به نظر می رسد داستان دارد. در میان بافت شهری پرجنب و جوش مشهد، آرامگاهی نهفته است که سال هاست در سکوت مطلق، شاهد گذر روزگاران بوده است.
قبرستان ارامنه مشهد یکی از آرامگاه های تاریخی این شهر است که با قدمتی بیش از صد سال، خاطرات جامعه ای کوچک اما تاثیرگذار را در خود جای داده است.
در این مطلب از مجله گردشگری پرشین هتل قصد داریم شما را با یکی از جاذبه های کمتر شناخته شده مشهد آشنا کنیم. آرامگاهی که نه تنها برای مسیحیان مکانی مقدس است، بلکه برای تمام علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ ایران زمین دارای ارزش ویژه ای محسوب می شود.
اگر قصد دارید در سفر بعدی خود به مشهد، علاوه بر زیارت حرم مطهر، با تاریخ پنهان این شهر نیز آشنا شوید، تا انتهای این مطلب همراه ما باشید.
تاریخچه و شکل گیری قبرستان ارامنه در مشهد
قصه حضور مسیحیان و ارامنه در مشهد به دوران نادرشاه افشار بازمی گردد. این پادشاه جهانگشای ایران، برای نخستین بار تعدادی از خانواده های ارمنی و یهودی را در محله عیدگاه مشهد ساکن کرد. در آن زمان، خراسان به عنوان پلی میان ایران و کشورهای آسیای میانه نقش مهمی در تجارت منطقه ایفا می کرد و همین موضوع باعث شده تور مشهد برای علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ، سفری متفاوت و جذاب باشد.
به مرور زمان، تاجران بیشتری از شهرهای ارمنی نشین مانند ایروان و نخجوان و حتی از روسیه و ترکمنستان برای تجارت به این منطقه مهاجرت کردند. این مهاجرت ها باعث شد که جمعیت قابل توجهی از ارامنه در شهرهای مشهد، قوچان، نیشابور و شیروان سکونت گزینند و به فعالیت های صنعتی و تجاری بپردازند.
اگر قصد دارید با حال و هوای تاریخی این بخش از مشهد آشنا شوید، پیشنهاد می شود رزرو هتل مشهد را در نزدیکی بافت قدیمی شهر انجام دهید تا بتوانید از نزدیک با آثار تاریخی و فرهنگی این منطقه دیدن کنید.
دلیل ایجاد و تاسیس قبرستان ارامنه مشهد
قبل از ایجاد قبرستان ارامنه مشهد، مسیحیان و ارامنه ساکن این شهر مجبور بودند اموات خود را در قبرستان روس ها به خاک بسپارند. اما در اواخر دهه 1930 میلادی، روس ها به طور ناگهانی با دفن غیر روس ها در آرامگاه خود مخالفت کردند و این امر، جامعه ارمنی مشهد را با چالش جدی مواجه ساخت.
در همین زمان، سانتیک داویدیان، یکی از نخستین دندانپزشکان زن مشهد که از خانواده ارمنی بود، در سال 1939 میلادی درگذشت.
این واقعه تلخ، بهانه ای شد تا جامعه ارمنی مشهد دست به اقدام بزنند و زمینی را برای ایجاد آرامگاه اختصاصی خود بخرند.
بدین ترتیب سانتیک داویدیان به عنوان اولین فردی شناخته می شود که در قبرستان ارامنه مشهد به خاک سپرده شد.
موقعیت جغرافیایی و دسترسی به قبرستان
قبرستان ارامنه مشهد در حال حاضر در خیابان حر عاملی و ابتدای تقاطع شهید کریمی واقع شده است. این آرامگاه که روزگاری در خارج از محدوده شهر قرار داشت، امروزه در قلب یکی از محله های پرجمعیت مشهد و در کنار ساختمان شهرداری منطقه دو جای گرفته است.
برای دسترسی به این مکان تاریخی، می توانید از میدان احمدآباد با تاکسی به میدان ابوطالب بروید. سپس وارد خیابان حر عاملی شده و پس از طی مسافتی، به تقاطع شهید کریمی خواهید رسید.
در نبش این تقاطع، دیوارهای زرد رنگ قبرستان را خواهید دید که با درب هلالی شکل و صلیب حک شده بر روی آن، خود را نشان می دهد. اگر قصد رزرو هتل دارید، می توانید هتلی را انتخاب کنید که در مسیر دسترسی به این جاذبه تاریخی قرار داشته باشد.
ویژگی های معماری و ساختاری قبرستان
قبرستان ارامنه مشهد با وسعتی معادل 4542 متر مربع، یکی از آرامگاه های قدیمی این شهر محسوب می شود. البته باید توجه داشت که در سال های اخیر، بخش اعظمی از این آرامگاه به دلیل اجرای طرح های عمرانی شهرداری تخریب شده است.
زمینی که امروزه ساختمان شهرداری منطقه دو و مرکز مخابرات مطهری بر روی آن ساخته شده، قبلا بخشی از این آرامگاه تاریخی بود.
تقریبا 2584 متر مربع از کل ملک قبرستان برای ساخت و ساز استفاده شده و سنگ قبرهای آن قسمت به بخش دیگری از آرامگاه منتقل گردیده است. با این حال، این آرامگاه همچنان با ثبت به عنوان اثر ملی به شماره 31444، از ارزش تاریخی و فرهنگی بالایی برخوردار است و نشان دهنده بخشی از تاریخ اقلیت های مذهبی ایران می باشد.
کلیسای کاتارینه مقدس، قلب قبرستان ارامنه
در وسط قبرستان ارامنه مشهد، ساختمان سفیدی قرار دارد که به کلیسای کاتارینه مقدس معروف است. این بنا که مساحتی معادل 102 متر مربع دارد، برخلاف کلیساهای معمول، فاقد گنبد بلند و برج ناقوس است و در واقع بیشتر شبیه به یک مادور یا نمازخانه می باشد. در گذشته، مراسمات قبل از دفن اموات در این کلیسا برگزار می شد.
بر روی سردر این کلیسا، کتیبه ای به خط ارمنی نوشته شده که بیان می کند این مکان توسط ملکن هارتوانیان و همسرش در سال 1947 میلادی به یاد بانو کاتارینه هاکوپیان، مادر همسر ملکن، بنا شده است.
بانو کاتارینه که 66 سال عمر کرد، مادر یکی از ثروتمندترین خانواده های مسیحی مشهد بود. سردابی در سمت راست محراب کلیسا برای آرامگاه این بانو ساخته شده که نشان از احترام عمیق خانواده به او دارد.
وقتی وارد کلیسا می شوید، با فضایی چهارضلعی مواجه می شوید که محل محراب و جایگاه دعای مسیحیان قرار دارد. تصاویری از حضرت مریم و حضرت عیسی در این قسمت دیده می شود.
نکته جالب این است که سقف داخلی کلیسا به شکل گنبدی است و با مقرنس تزیین شده، اما از بیرون این گنبد قابل مشاهده نیست، زیرا پشت بام مستطیلی شکلی بر روی آن ساخته شده که گنبد را کاملا پنهان کرده است.
شناخت مدفونین و تنوع فرهنگی قبرستان
یکی از ویژگی های منحصر به فرد قبرستان ارامنه مشهد، تنوع بسیار زیاد مدفونین آن است. افرادی از کشورهای مختلف از جمله آمریکا، روسیه، گرجستان، کانادا، فرانسه و لهستان در این آرامگاه به خاک سپرده شده اند.
این تنوع باعث شده که زبان های مختلفی همچون فارسی، آرامی، ارمنی، انگلیسی، لهستانی، فرانسوی و روسی بر روی سنگ قبرها حک شده باشد.
در این آرامگاه، افرادی از فرقه های مختلف مسیحیت دفن شده اند که شامل ارتودکس ها، کاتولیک ها، ارامنه گریگور و آشوری ها می شود.
این تنوع در فرقه های مذهبی، تفاوت های جالبی در شکل صلیب های نصب شده بر روی قبرها ایجاد کرده است.
صلیب ارتودکس ها دارای دو خط اضافی است، یکی مورب در پایین و دیگری صاف در بالا، در حالی که صلیب کاتولیک ها به شکل چلیپایی معمول و ساده است. صلیب های ارمنی ها نیز در حاشیه دارای طرحی شبیه گل هستند و صلیب های آشوری ها انتهایی نیم دایره ای شکل دارند.
چهره های ماندگار مدفون در قبرستان
بسیاری از شخصیت های مهم و تاثیرگذار جامعه ارمنی مشهد در این آرامگاه به خاک سپرده شده اند.
یکی از مهم ترین قبرهای این گورستان متعلق به لوئیس اف اسلستین است، مبلغ آمریکایی که در سال 1895 میلادی در مشهد ساکن شد و در سال 1918 میلادی درگذشت. قدیمی ترین سنگ قبر موجود در این آرامگاه نیز متعلق به همین فرد است.
از دیگر مدفونین مشهور می توان به آرسن مانگاساریان، موسس نخستین سینمای مشهد، یفرم توماس، مهندسی که مسئول آسفالت بلوار وکیل آباد بود و پول ژولیا، پروفسور هماتولوژی در شهر مشهد اشاره کرد.
آخرین فردی که در این قبرستان به خاک سپرده شد، شورا محرابیان بود که در سال 1374 خورشیدی در اینجا دفن گردید و پس از آن دیگر دفنی در این آرامگاه صورت نگرفته است.
داستان تلخ مهاجران لهستانی
یکی از تلخ ترین بخش های تاریخ قبرستان ارامنه مشهد، مربوط به مدفونین لهستانی آن است. در طول جنگ جهانی دوم، تعدادی از لهستانی ها پس از تبعید در اردوگاه های کار اجباری سیبری، در سال 1942 میلادی با کشتی به ایران آورده شدند و در شهر مشهد سکونت یافتند.
متاسفانه این افراد به دلیل سختی های زیاد و ضعف جسمی، دیگر فرصت بازگشت به وطن خود را نیافتند و در همین مشهد جان باختند.
در حال حاضر، 22 قبر ساده از لهستانی ها در قبرستان ارامنه مشهد وجود دارد که دو لوح یادبود از طرف کشور لهستان در ابتدای آنها نصب شده است.
هر ساله در سالروز ورود لهستانی ها به ایران، سفارت لهستان مراسمی برای ادای احترام به این عزیزان رنج کشیده در این قبرستان برگزار می کند. همچنین تعدادی از لهستانی ها که برای کمک به زلزله زدگان قوچان به مشهد آمده بودند، در اثر سانحه هواپیمایی جان خود را از دست دادند و در این آرامگاه به خاک سپرده شدند.
نکاتی برای بازدید از قبرستان ارامنه مشهد
اگر تصمیم دارید در سفر بعدی خود به مشهد از این آرامگاه تاریخی بازدید کنید، نکاتی وجود دارد که باید به آنها توجه داشته باشید. در گذشته، ورود به این قبرستان محدودیت هایی داشت و نیاز به مجوز بود، اما در حال حاضر بازدید از آن برای عموم مردم آسان تر شده است. با این حال، بهتر است قبل از مراجعه، از شرایط ورود مطمئن شوید.
هنگام بازدید، به احترام مکان و مدفونین، رعایت آرامش و سکوت ضروری است. این آرامگاه نه تنها برای مسیحیان بلکه برای همه علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ ایران دارای ارزش است.
قدم زدن در میان قبرهای قدیمی و خواندن کتیبه های حک شده بر روی سنگ ها، تجربه ای متفاوت و آموزنده خواهد بود. برای اقامت در مشهد، می توانید از طریق رزرو هتل به راحتی محل اقامت مناسب خود را انتخاب کنید.
اهمیت حفاظت از میراث فرهنگی
قبرستان ارامنه مشهد نمونه بارزی از میراث فرهنگی مشترک ایرانیان است که نیاز به حفاظت و مراقبت دارد.
متاسفانه بخش قابل توجهی از این آرامگاه در طول سال ها به دلیل اجرای طرح های عمرانی از بین رفته است. با این حال، ثبت این اثر به عنوان میراث ملی نشان دهنده اهمیت و ارزش آن در تاریخ شهر مشهد است.
حفظ این گونه آثار تاریخی نه تنها برای نسل حاضر بلکه برای نسل های آینده نیز اهمیت دارد. این آرامگاه یادآور تنوع فرهنگی و مذهبی ایران است و نشان می دهد که در طول تاریخ، مردمان با ادیان و فرهنگ های مختلف در کنار هم زیسته و به توسعه این سرزمین کمک کرده اند.
در سفرهای خود به مشهد، می توانید از خدمات رزرو تور مشهد با قطار در سایت پرشین هتل نیز استفاده کنید تا به همراه تجربه ی سفری مقرون به صرفه ، به راحتی از این مکان و دیگر جاذبه های تاریخی شهر نیز بازدید کنید.
کلیسای مسروپ مقدس، یک جاذبه دیگر
علاوه بر قبرستان ارامنه مشهد، کلیسای مسروپ مقدس یا همان کلیسای میدان ده دی نیز یکی دیگر از آثار مهم ارامنه در این شهر است. این کلیسا در سال 1941 میلادی توسط ارامنه ساکن مشهد در خیابان امام خمینی و در حوالی میدان ده دی بنا شده است. پلان کلیسا به شکل بازیلیکا ستون دار و مستطیلی است که محراب آن در قسمت شرقی قرار دارد.
این کلیسا در سال 1384 خورشیدی به فهرست آثار تاریخی و فرهنگی کشور ثبت رسید. متاسفانه در حال حاضر به دلیل مهاجرت اکثر مسیحیان از مشهد، این کلیسا فعالیت قبلی خود را ندارد و تنها به عنوان یک اثر تاریخی باقی مانده است.
نام این کلیسا از مسروپ ماشتوش گرفته شده که ابداع کننده الفبای ارمنی بود و کلیساهایی به نام او در شهرهای اراک و رشت نیز ساخته شده است.
سفر به مشهد، فرصتی برای شناخت تاریخ
مشهد شهری است که علاوه بر جایگاه معنوی و مذهبی، از غنای تاریخی و فرهنگی فراوانی برخوردار است. بازدید از قبرستان ارامنه مشهد و کلیسای مسروپ مقدس می تواند تجربه ای متفاوت از سفر به این شهر باشد. این مکان ها نشان می دهند که مشهد همیشه شهری بوده که مردمان با ادیان و فرهنگ های مختلف در آن زندگی کرده اند.
در سفر بعدی خود به مشهد، فرصتی را برای بازدید از این آثار تاریخی اختصاص دهید. قدم زدن در میان قبرهای قدیمی و آشنایی با داستان های مدفونین، می تواند درک بهتری از تاریخ و فرهنگ این شهر به شما بدهد. برای اطلاعات بیشتر در مورد رزرو تور و اقامت در مشهد، می توانید به سایت پرشین هتل مراجعه کنید.
جمع بندی
قبرستان ارامنه مشهد بیش از یک آرامگاه ساده است؛ این مکان روایتگر داستان جامعه ای کوچک اما پرتلاش است که سال ها در مشهد زندگی کرده و در توسعه این شهر نقش داشته است. از اولین دندانپزشکان زن گرفته تا موسسین سینما، از مهندسین راه سازی تا مبلغین مذهبی، همگی در این آرامگاه آرمیده اند.
با وجود تخریب بخشی از این آرامگاه در طول سال ها، آنچه باقی مانده همچنان از ارزش تاریخی و فرهنگی بالایی برخوردار است. ثبت این اثر به عنوان میراث ملی، گامی مثبت برای حفاظت از آن بود.
امید است که در آینده، توجه بیشتری به این گونه آثار شود و نسل های بعدی نیز بتوانند از این گنجینه های تاریخی بازدید کنند و با بخشی از تاریخ کمتر شناخته شده ایران آشنا شوند.
