به گفته کارشناسان پرشین هتل ، در میان جاذبه های تاریخی ایران، مجموعه گنجعلی خان کرمان یکی از شاهکارهای معماری دوره صفوی است که در قلب کویر خودنمایی می کند. این مجموعه تاریخی با قدمتی چند صد ساله، نمایانگر هنر و معماری اصیل ایرانی است که در بافت تاریخی شهر کرمان قرار گرفته است.
در این مطلب از مجله گردشگری ، قصد داریم شما را با مجموعه گنجعلی خان آشنا کنیم . این مجموعه با مساحتی حدود 11 هزار متر مربع، شامل بخش های مختلفی چون میدان، حمام، بازار، مسجد، مدرسه، کاروانسرا، ضرابخانه و آب انبار است که هر کدام به تنهایی شاهکاری از هنر و معماری به شمار می روند.
اگر قصد سفر به کرمان را دارید، بازدید از مجموعه گنجعلی خان را در برنامه سفر خود قرار دهید تا با تاریخ و فرهنگ غنی این منطقه آشنا شوید.
تاریخچه مجموعه گنجعلی خان
مجموعه گنجعلی خان در دوره صفویه و به دستور شخصی به نام گنجعلی خان، حاکم وقت کرمان، در اوایل قرن 11 هجری قمری ساخته شده است. گنجعلی خان که از حاکمان مشهور زمان شاه عباس صفوی بود، از سال 1005 تا 1034 هجری قمری (حدود 30 سال) بر کرمان حکومت کرد و در این مدت به آبادانی شهر همت گماشت و بناهای بسیاری را در این منطقه بنا نهاد.
گنجعلی خان که از طایفه زیک بود، توانست با درایت و کاردانی، دوران ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را برای کرمان به ارمغان آورد. او برای رونق شهر، مجموعه ای از بناهای عام المنفعه را در مرکز شهر کرمان احداث کرد که امروزه با نام مجموعه گنجعلی خان شناخته می شود. این مجموعه، که در نزدیکی بسیاری از اقامتگاه‌های سنتی قرار گرفته، یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری شهر به شمار می‌رود و معمولاً در برنامه‌ی مسافرانی که به دنبال رزرو هتل کرمان هستند، جایگاه ویژه‌ای دارد. معمار اصلی این مجموعه، استاد سلطان محمد معمار یزدی بوده که با بهره گیری از سبک معماری اصفهانی، این مجموعه بی نظیر را طراحی و اجرا کرده است.
موقعیت جغرافیایی مجموعه گنجعلی خان کرمان
مجموعه گنجعلی خان در مرکز تاریخی شهر کرمان و در کنار بازار بزرگ این شهر واقع شده است. این مجموعه در نزدیکی میدان شهدا قرار دارد و دو خیابان اصلی امام و شریعتی به میدان گنجعلی خان ختم می شوند. موقعیت استراتژیک این مجموعه در مرکز شهر، باعث شده تا دسترسی به آن برای گردشگران بسیار آسان باشد.
برای بازدید از مجموعه گنجعلی خان می توانید از طریق وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس و تاکسی به میدان شهدا رفته و از آنجا پیاده به سمت میدان گنجعلی خان حرکت کنید. همچنین می توانید از ایستگاه های اتوبوس قدس و سه راه شمالی-جنوبی که در خیابان شریعتی کرمان قرار دارند، به این مجموعه تاریخی دسترسی پیدا کنید. برای اقامت راحت در کرمان، می توانید از طریق سایت پرشین هتل اقدام به رزرو هتل مناسب کنید.
معماری شگفت انگیز مجموعه گنجعلی خان
معماری مجموعه گنجعلی خان نمونه ای بارز از معماری اصیل ایرانی است که با بهره گیری از سبک معماری اصفهانی، شکل گرفته است. این مجموعه با طراحی دقیق و حساب شده، توانسته تمامی نیازهای شهری را در یک مکان جمع آوری کند و به عنوان یک مرکز شهری کامل عمل کند. استفاده از مصالح بومی مانند آجر، کاشی، گچ و سنگ در ساخت این مجموعه، نشان دهنده هنر معماران ایرانی در استفاده بهینه از مواد در دسترس است.
یکی از ویژگی های بارز معماری این مجموعه، توجه به اقلیم گرم و خشک منطقه است. معماران با طراحی فضاهای سایه دار، استفاده از آب در میدان و حیاط ها، و ایجاد جریان هوا در فضاهای مختلف، محیطی مطبوع در دل کویر ایجاد کرده اند. همچنین تزئینات بی نظیر کاشیکاری، گچبری، مقرنس کاری و نقاشی در بخش های مختلف مجموعه، نشان دهنده ذوق هنری و ظرافت کار هنرمندان ایرانی است که پس از گذشت قرن ها، همچنان چشم هر بیننده ای را خیره می کند.
میدان گنجعلی خان؛ قلب تپنده مجموعه
میدان گنجعلی خان به عنوان قلب تپنده این مجموعه تاریخی، فضایی مستطیل شکل با ابعاد حدود 100 متر طول و 50 متر عرض است که در مرکز بافت قدیمی شهر کرمان قرار گرفته است. این میدان همانند میدان نقش جهان اصفهان و میدان امیر چخماق یزد، عناصر مهم شهری را در اطراف خود گرد آورده است. در سه ضلع میدان، بازارهای گنجعلی خان و در ضلع دیگر، سرای گنجعلی خان قرار دارد.
میدان گنجعلی خان با فضای سبز، حوض آب، طاق نماهای آجری و کاشیکاری های زیبا، محیطی دلنشین در دل کویر ایجاد کرده است. این میدان به لحاظ اصول شهرسازی، یکی از میدان هایی است که تعریف درستی از میدان در معماری ایرانی را به نمایش می گذارد. عناصر شاخص شهری در اطراف آن با تناسبات معین و درستی قرار گرفته اند که نشان دهنده طراحی دقیق و حساب شده این مجموعه است. اگر قصد سفر به کرمان را دارید، می توانید برای داشتن تجربه ای راحت،چند هفته قبل از سفر اقدام به رزرو هتل کنید.
حمام گنجعلی خان؛ موزه ای از هنر و تاریخ
حمام گنجعلی خان یکی از زیباترین و شاخص ترین بناهای این مجموعه است که در ضلع جنوبی میدان و در میانه بازار بزرگ کرمان واقع شده است. این حمام که در سال 1020 هجری قمری ساخته شده، اثری بدیع از نقاشی ها، مقرنس کاری ها، کاشیکاری ها و گچبری های زیبا است که با تزئینات سنگی بسیار ظریف تکمیل شده است.
حمام گنجعلی خان با مساحتی حدود 1300 متر مربع، دارای بخش های مختلفی چون سردر، دالان ورودی، رختکن (سربینه)، هشتی، گرمخانه، خزینه و تون است. سردر حمام با تزئینات گچبری و نقاشی هایی از موضوعات طبیعت گرا و خیالی مزین شده که بخشی از آن مربوط به دوره صفویه و بخشی دیگر مربوط به دوره قاجار است. بر کتیبه سنگی سردر حمام، شعری به خط نستعلیق حک شده که مصرع آخر آن، سال ساخت بنا را نشان می دهد: "کسی نداده نشان در جهان چنین حمام".
رختکن
رختکن یا سربینه حمام، فضایی هشت ضلعی با سقفی بلند و مقرنس کاری شده است که غرفه های کوچکی در اطراف آن قرار دارد. این فضا در گذشته محلی برای استراحت، گفتگو و آماده شدن برای ورود به حمام بوده است.
موزه مردم شناسی
امروزه این حمام تبدیل به موزه مردم شناسی شده و مجسمه های مومی از طبقات مختلف جامعه آن زمان مانند روحانیون، بازرگانان، پیشه وران و مردم عادی در بخش های مختلف آن به نمایش گذاشته شده است. این مجسمه ها که در سال 1352 در دانشکده هنرهای زیبای تهران طراحی شده اند، صحنه هایی از زندگی روزمره و استحمام به شیوه سنتی را به تصویر می کشند.
بازار گنجعلی خان؛ شاهرگ اقتصادی مجموعه
بازار گنجعلی خان به عنوان بخشی از بازار بزرگ کرمان، در بخش جنوبی میدان گنجعلی خان قرار گرفته است. این بازار با طول حدود 93 متر و عرض 5.75 متر، از یک سو به حمام گنجعلی خان و از سوی دیگر به طاق نماهایی که دستفروشان در زیر آنها به کار مشغول هستند، محدود می شود. در انتهای بازار گنجعلی خان، بازار زرگری قرار دارد که به قیصریه معروف است.
معماری بازار گنجعلی خان، نمونه ای عالی از بازارهای سرپوشیده ایرانی است که با طاق های آجری، نورگیرهای سقفی و تزئینات گچی و کاشیکاری، فضایی زیبا و کاربردی را ایجاد کرده است.
این بازار که زمانی مرکز تجارت و داد و ستد شهر کرمان بوده، امروزه نیز همچنان پویا و فعال است و می توانید در آن انواع صنایع دستی کرمان مانند پته دوزی، قالی، مسگری و سوغات محلی را خریداری کنید.
مسجد گنجعلی خان؛ جلوه ای از معنویت و هنر
مسجد گنجعلی خان که در کنار کاروانسرای گنجعلی خان و در ضلع شمال شرقی میدان قرار دارد، بنایی کوچک است که در سال 1007 هجری قمری ساخته شده و احتمالاً به عنوان نمازخانه کاروانسرا یا مدرسه مجاور استفاده می‌شده. این مسجد شامل یک شبستان کوچک گنبددار با ۱۲ نورگیر و ایوان ورودی ساده با تزئینات هندسی روی گچ است که طراحی راهروی باریک و تاریک آن به زیبایی فضای روشن و گنبددار شبستان تأکید دارد.
تزئینات داخلی مسجد شامل نقاشی، گچبری، مقرنس کاری و کاربندی است که نمونه‌ای برجسته از هنر دوره صفوی به شمار می‌رود. محرابی با لوح مرمرین بزرگ و نقش گلدان در ضلع قبله مسجد دیده می‌شود. این بنا در دوره‌های اخیر مرمت شده و اکنون تنها به عنوان جاذبه گردشگری استفاده می‌شود و نماز در آن برگزار نمی‌شود.
مدرسه و کاروانسرای گنجعلی خان
مدرسه و کاروانسرای گنجعلی خان که در ضلع شرقی میدان قرار دارد، ابتدا به عنوان مدرسه علمیه ساخته شد اما بعدها به کاروانسرا تبدیل شد. این بنا با تاریخ ساخت 1007 هجری قمری و طراحی معمار محمد سلطانی یزدی، از آثار باشکوه دوره صفوی است که دو طبقه و حیاطی زیبا با تزئینات آجری و کاشیکاری دارد. نقشه آن چهار ایوانی است و ایوان‌های شرقی، شمالی و جنوبی با نقاشی و گچبری‌های ظریف و متنوع شامل نقش‌های انسانی، حیوانی، گیاهی و هندسی تزئین شده‌اند.
کاشیکاری‌های معرق و آجرکاری هنرمندانه، به ویژه کتیبه خط ثلث با امضای رضا عباسی، از شاخص‌ترین ویژگی‌های این بناست. کاروانسرا در زمان حمله آقا محمدخان قاجار آسیب دید اما مرمت شد و امروز به عنوان دانشکده هنر دانشگاه باهنر کرمان استفاده می‌شود. این اثر در سال ۱۳۱۶ به فهرست آثار ملی ایران راه یافته و همچنان ارزش تاریخی و هنری خود را حفظ کرده است.
ضرابخانه گنجعلی خان؛ گنجینه ای از سکه های تاریخی
ضرابخانه گنجعلی خان، در ضلع شمالی میدان مجموعه تاریخی واقع شده و یکی از بناهای مهم این مجموعه است که در دوره‌های مختلف محل ضرب سکه‌های طلا و نقره دولتی بوده. این بنا با نقشه چهارطاقی هشت‌ضلعی، گنبد مرکزی بلند و ایوان‌های جانبی طراحی شده و تزئینات داخلی آن شامل گچبری‌های آجر کاذب به رنگ آخرایی است. ویژگی خاص بنا، گنبد بلند با کلاه فرنگی و حوض مربع‌شکلی زیر نورگیر است که زیبایی فضا را دوچندان می‌کند.
در جریان مرمت، آثار و سکه‌های مسی متعلق به ضرب سکه در اینجا کشف شد که نقش ضرابخانه بودن بنا را تثبیت می‌کند. از سال ۱۳۷۰ این بنا به موزه سکه تبدیل شده و مجموعه‌ای از سکه‌ها و اسکناس‌های تاریخی از دوره‌های مختلف ایران، از اشکانیان تا پهلوی، در آن نگهداری می‌شود. برای اقامت راحت در کرمان و نزدیکی این مجموعه تاریخی، می‌توانید هتل کپری قلعه گنج کرمان را رزرو کنید که امکانات عالی و موقعیت مناسبی دارد.
آب انبار گنجعلی خان؛ نمونه ای از مهندسی آب در کویر
آب انبار گنجعلی خان که به نام آب انبار علیمردان خان، پسر گنجعلی خان نیز شناخته می‌شود، در ضلع غربی میدان واقع شده و از آثار برجسته دوره صفویه است. سردر زیبا با تزئینات خاص آن، تاریخ ساخت ۱۰۲۹ هجری قمری را نشان می‌دهد و معمار این سازه استاد عبدالله بوده است. این آب انبار با دهلیز و راه‌پله‌ای طولانی به پاآب و مخزن می‌رسد و در زمان خود نقش مهمی در تأمین آب شرب اهالی و کسبه بازار ایفا می‌کرد.
وجود چنین بنایی در منطقه کویری کرمان، نماد هوشمندی و دانش معماران ایرانی در مدیریت منابع آب است. معماری کاربردی و زیبای آن نمونه‌ای بی‌نظیر از مهندسی آب در ایران محسوب می‌شود و نشان می‌دهد که چگونه با بهره‌گیری از دانش بومی، چالش‌های اقلیمی مناطق خشک برطرف شده‌اند. این اثر ارزشمند در ۲۶ خرداد ۱۳۴۷ به ثبت ملی رسیده و همچنان مورد توجه پژوهشگران و گردشگران قرار دارد.
راهنمای بازدید از مجموعه گنجعلی خان کرمان
برای بازدید از مجموعه گنجعلی خان کرمان، بهترین زمان فصل بهار و پاییز است، زیرا در این فصول آب و هوای کرمان معتدل و مناسب گردشگری است. ساعات بازدید از بخش های مختلف مجموعه متفاوت است، اما به طور کلی می توانید همه روزه به جز ایام تعطیل رسمی، از ساعت 9 صبح تا 18 عصر از این مجموعه تاریخی بازدید کنید.
برای بازدید از برخی بخش های مجموعه مانند حمام (موزه مردم شناسی) و ضرابخانه (موزه سکه) نیاز به پرداخت ورودی است. زمان پیشنهادی برای بازدید کامل از مجموعه حدود 2 ساعت است، اما اگر علاقه مند به تاریخ و معماری هستید، می توانید وقت بیشتری را برای بررسی جزئیات معماری و تزئینات بناها اختصاص دهید. همچنین در کنار بازدید از مجموعه گنجعلی خان، می توانید از بازار سنتی کرمان نیز دیدن کرده و صنایع دستی و سوغات محلی این شهر را خریداری کنید.
جمع بندی
مجموعه گنجعلی خان کرمان یکی از شاهکارهای معماری ایرانی است که پس از گذشت قرن ها، همچنان استوار ایستاده و داستان تاریخ و فرهنگ این سرزمین را روایت می کند. این مجموعه با بناهای متنوع و کاربردی، نمونه ای عالی از شهرسازی ایرانی است که توانسته تمامی نیازهای شهری را در یک مکان جمع آوری کند.
بازدید از مجموعه گنجعلی خان فرصتی است تا با تاریخ، معماری و فرهنگ غنی ایران آشنا شوید و از هنر بی نظیر معماران و هنرمندان ایرانی شگفت زده شوید
. این مجموعه تاریخی نه تنها یکی از جاذبه های گردشگری مهم کرمان، بلکه یکی از گنجینه های ارزشمند معماری ایران است که حفاظت و نگهداری از آن، وظیفه ای ملی محسوب می شود. اگر به کرمان سفر می کنید، بازدید از مجموعه گنجعلی خان را از دست ندهید و لذت تماشای این شاهکار معماری را تجربه کنید.
 بر کرمان حکومت کرد ){kind=link}