گنبد جبلیه و قلعه دختر کرمان : معبد آتش و پناهگاه آب!

به گفته کارشناسان پرشین هتل ، استان کرمان با داشتن بیش از 7000 جاذبه تاریخی و فرهنگی، خزانه ای از آثار باستانی ارزشمند است. در میان این گنجینه های تاریخی، سه بنای شاخص گنبد جبلیه، قلعه دختر و آتشکده آناهیتا به عنوان شاهکارهای معماری کهن در شهر کرمان خودنمایی می کنند. این بناها نه تنها گواهی بر قدمت تمدن در این منطقه هستند، بلکه داستان های افسانه ای و اسرارآمیزی را نیز در دل خود جای داده اند.

در این مطلب از مجله گردشگری، به معرفی جامع این سه بنای تاریخی و راهنمای بازدید از آنها می پردازیم تا اگر قصد سفر به کرمان را دارید، با آگاهی بیشتری از این میراث های ارزشمند دیدن کنید. برای سفری راحت به کرمان می توانید از خدمات رزرو هتل و تور پرشین هتل استفاده کنید و با خیال آسوده به کشف جاذبه های این دیار کهن بپردازید.

گنبد جبلیه کرمان؛ معماری اسرارآمیز هشت ضلعی

گنبد جبلیه یکی از برجسته ترین بناهای تاریخی کرمان است که در منتهی الیه شرقی شهر، در نزدیکی قبرستان صاحب الزمان و سیدحسین قرار دارد. این بنای عجیب و اسرارآمیز که به گنبد گبری نیز شهرت دارد، ساختاری هشت ضلعی دارد و تماماً از سنگ ساخته شده است. آنچه این بنا را متفاوت می کند، مقاومت فوق العاده آن در برابر گذر زمان است، به طوری که طی قرن های متمادی همچنان استوار باقی مانده است.

مردم کرمان بر این باورند که معمار این بنا از مصالحی اسرارآمیز مانند شیر شتر، خاکستر و سفیده تخم مرغ در ساخت آن استفاده کرده که باعث استحکام فوق العاده آن شده است. این گنبد، تنها ساختمان سنگی کرمان است که همین ویژگی آن را بسیار خاص کرده است. پس اگر قصد رزرو هتل کرمان را دارید، حتماً بازدید از این اثر تاریخی را در برنامه سفر خود بگنجانید.

تاریخچه گنبد جبلیه

تاریخ دقیق ساخت گنبد جبلیه مشخص نیست و نظرات متفاوتی درباره آن وجود دارد. برخی بر این باورند که این بنا در اواخر دوره ساسانی ساخته شده، در حالی که گروهی دیگر آن را به دوره سلجوقیان نسبت می دهند. واژه "جبلیه" احتمالاً تحریف شده کلمه "گبری" است و طبق قواعد زبان فارسی حرف "گ" به "ج" تبدیل شده است.

سِر پرسی سایکس، ژنرال و جغرافیدان انگلیسی، درباره این بنا نوشته است: "از قبرستان که رد می شوید، یک ساختمان هشت ضلعی سنگی خواهید دید که گنبدی به شکل دو هلال بر روی آن قرار گرفته است و قطر داخل آن 18 فوت و نوک آن آجری و انتهای آن دایره ای شکل است." این بنا در سال 1316 هجری شمسی به عنوان یک اثر تاریخی ثبت ملی شده است.

معماری گنبد جبلیه

گنبد جبلیه به صورت هشت ضلعی ساخته شده و عرض پی آن حدود سه متر است. در هر طرف این بنا دری به عرض دو متر تعبیه شده که امروزه برای استحکام بیشتر، هفت در آن با سنگ پوشانده شده و تنها یک در باز مانده است. گنبد بنا از آجر ساخته شده و در گذشته داخل آن با گچبری های زیبا تزیین شده بوده که به مرور زمان از بین رفته است.

مصالح به کار رفته در دیوارهای گنبد جبلیه، سنگ لاشه با ملات گچ از بیرون و آهک از داخل است. این نوع ساخت و ساز در آن دوران بسیار نادر بوده و همین امر بر اهمیت و ارزش تاریخی این بنا افزوده است.

کتیبه های کشف شده در گنبد جبلیه

درون گنبد جبلیه، یک کتیبه ارزشمند به نام "آب در اشکان" وجود دارد که از یک مسجد در ارتفاعات شهر بافت یافت شده است. بر روی این کتیبه نوشته هایی با خط کوفی حک شده است. همچنین در سال 1377، گنجینه دیگری توسط شخصی به نام احمد ایلاقی کشف شد که یک کتیبه با آیاتی از سوره آل عمران است.

در گنبد جبلیه بیش از 120 قطعه سنگ مربوط به دوره های مختلف تاریخی جمع آوری شده که مجموعه ای ارزشمند محسوب می شود. این مکان امروزه به عنوان موزه سنگ مورد استفاده قرار می گیرد و بازدیدکنندگان می توانند سنگ قبرهای چند هزار ساله را در آن مشاهده کنند.

قلعه دختر کرمان؛ قلعه ‌ای به بلندای تاریخ

قلعه دختر یا آتشکده آناهیتا، یکی از قدیمی ترین آثار تاریخی کرمان است که از آن به عنوان هسته اولیه شهر کرمان یاد می شود. این قلعه که در میان مردم به "قلعه کهنه" نیز معروف است، بر فراز صخره ای سنگی در شرق کرمان قرار گرفته و قدمت آن به حدود 220 سال قبل از میلاد مسیح می رسد.

این بنای مرموز و پررمز و راز که هنوز به طور کامل باستان‌شناسی نشده، بازمانده معبد آناهیتا در منطقه است؛ الهه‌ای که در باور ایرانیان باستان نگهبان آب‌ها، زنان، گیاهان و باروری بوده است. برای رزرو هتل در کرمان و تجربه اقامتی راحت، اقامت در هتل کپری قلعه گنج می‌تواند سفر شما به این شهر تاریخی را خاطره‌انگیزتر کند.

افسانه قلعه دختر کرمان

درباره نامگذاری قلعه دختر، افسانه های مختلفی وجود دارد. طبق یکی از این افسانه ها، دختری بر این قلعه فرمانروایی می کرده و با طلسمی که در دست داشته، قلعه را تسخیرناپذیر کرده بوده است. اما پژوهش های تاریخی نشان می دهد که واژه "دختر" در فرهنگ ایرانی به معنای دست نخوردگی است و استفاده از این نام برای قلعه ها، اشاره به غیرقابل تسخیر بودن آنها توسط دشمنان دارد.

افسانه دیگری درباره قلعه دختر کرمان، مربوط به داستان بلاش اشکانی و اردشیر ساسانی است. طبق این افسانه، بلاش اشکانی صاحب کرمی بود که به اژدهایی تبدیل شد و باعث پیروزی او در جنگ ها می شد. اردشیر ساسانی برای شکست بلاش، به کمک کنیز دختر بلاش به نام شهربانو، اژدها را کشت و قلعه را تصرف کرد.

مشخصات قلعه دختر

قلعه دختر بر فراز صخره ای سنگی با ارتفاع حدود 400 متر ساخته شده و مساحت بام آن بیش از 20 هکتار است. مصالح اصلی به کار رفته در ساخت این قلعه، خشت خام و گل رس بوده است. ساختمان های این قلعه به دو قسمت مجزا تقسیم می شوند: قسمتی که بر فراز قلعه نسبتاً مرتفع جنوب شرقی قرار دارد و سابقاً "قلعه کوه" نامیده می شده، و قسمت دوم که بر تپه کوتاه تری قرار دارد و به "قلعه دختر" موسوم است.

تنها راه رسیدن به قلعه، تنگه باریکی است که در قسمت شمالی صخره واقع شده است. در داخل قلعه، طاق نماهایی دور تا دور محوطه را فرا گرفته که همه پنجره ها باز و بدون در هستند. همچنین در داخل محوطه، آثار چند عمارت کوچک گلی دیده می شود.

ارتباط قلعه دختر با قلعه اردشیر

در نزدیکی قلعه دختر، بنای دیگری به نام قلعه اردشیر وجود دارد که هر دو بخشی از هسته اولیه شهر کرمان را تشکیل می دهند. این دو قلعه دقیقاً روبروی هم واقع شده اند و در زمان های گذشته از طریق تونلی با یکدیگر ارتباط داشته اند. متأسفانه امروزه به دلیل توسعه شهری، این تونل مسدود شده است.

قلعه اردشیر در قسمت شرقی شهر کرمان بر روی تپه ای با ارتفاع 150 متر قرار دارد. این قلعه نیز همانند قلعه دختر، از آثار باقی مانده از دوران پیش از اسلام است و در حال حاضر فقط خرابه هایی از آن باقی مانده است.

آتشکده آناهیتا؛ نیایشگاه الهه آب و باروری

آتشکده آناهیتا یا همان قلعه دختر، قدیمی ترین اثر تاریخی کرمان است که در مشرق شهر بر فراز صخره هایی از سنگ قرار گرفته است. این بنا بازمانده معبد آناهیتا در منطقه بوده و به الهه ناهید، نگهبان آب ها، زنان، گیاهان و باروری اختصاص داشته است. آناهیتا در فرهنگ ایران باستان از جایگاه والایی برخوردار بوده و نمادی از پاکی، زیبایی و باروری به شمار می رفته است.

گرچه امروزه آتشکده آناهیتا و قلعه دختر یک بنا تلقی می شوند، اما در واقع آتشکده آناهیتا بخشی از مجموعه قلعه دختر بوده که به عنوان نیایشگاهی برای پرستش آناهیتا استفاده می شده است. این نیایشگاه به دلیل ارتباط با آب و باروری، معمولاً در مکان هایی با چشمه های آب ساخته می شده است. برای رزرو تور و بازدید از این اثر بی نظیر، از خدمات پرشین هتل استفاده کنید.

تفاوت آتشکده آناهیتا با آتشکده های زرتشتی

آتشکده آناهیتا با آتشکده های متداول زرتشتی تفاوت هایی دارد. در حالی که آتشکده های زرتشتی به پرستش آتش اختصاص داشتند، آتشکده آناهیتا محلی برای پرستش الهه آب و باروری بوده است. این تفاوت در معماری این دو نوع بنا نیز مشهود است. آتشکده های زرتشتی معمولاً دارای چهارطاقی بودند، در حالی که معابد آناهیتا ساختار متفاوتی داشتند.

نکته جالب توجه دیگر این است که معماری قلعه دختر و آتشکده آناهیتا به هیچ وجه شبیه به آتشکده های متداول نیست. برخی باستان شناسان معتقدند این بنا آرامگاه زرتشتیان بوده و در اواخر دوره ساسانیان ساخته شده است، اما در مورد ساخت آن در دوره سلجوقیان نیز تردیدهایی وجود دارد.

اهمیت مذهبی و فرهنگی آتشکده آناهیتا

آناهیتا یا ناهید در آیین باستانی ایران، ایزدبانوی آب، باروری و عشق بوده است. در اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان، از آناهیتا با نام اردوی سورا آناهیتا یاد شده که به معنای رود نیرومند پاک است. اهمیت این ایزدبانو به حدی بوده که معابد متعددی در سراسر ایران باستان برای او ساخته شده که آتشکده آناهیتا در کرمان یکی از آنهاست.

پرستش آناهیتا با آیین های خاصی همراه بوده که عمدتاً مرتبط با آب، پاکی و باروری بوده اند. این آیین ها شامل نیایش در کنار چشمه ها، رودها و آبشارها، تقدیم هدایا به آب و برگزاری جشن های مرتبط با باروری زمین می شده است. اگر چه با ظهور زرتشت و سپس اسلام، پرستش آناهیتا کمرنگ شد، اما برخی از این آیین ها در قالب جشن های ملی مانند نوروز و تیرگان همچنان ادامه یافته اند.

ارتباط بین گنبد جبلیه و قلعه دختر کرمان

گنبد جبلیه و قلعه دختر کرمان دو بنای تاریخی مهم در شهر کرمان هستند که علیرغم تفاوت های ظاهری، ارتباطات تاریخی و فرهنگی با یکدیگر دارند. هر دو بنا متعلق به دوران پیش از اسلام بوده و از نظر کاربری، احتمالاً هر دو جنبه مذهبی داشته اند. گنبد جبلیه که به گنبد گبری نیز معروف است، احتمالاً آتشکده یا مقبره یکی از زرتشتیان بوده، در حالی که قلعه دختر بازمانده معبد آناهیتا، الهه آب و باروری بوده است.

از نظر موقعیت جغرافیایی، هر دو بنا در شرق شهر کرمان قرار دارند و بخشی از میراث تاریخی این منطقه محسوب می شوند. قرار گرفتن این بناها در نزدیکی یکدیگر، نشان دهنده اهمیت این منطقه در دوران باستان است. با رزرو هتل در کرمان می توانید به راحتی از هر دو بنا در یک روز بازدید کنید.

تأثیر متقابل معماری

گرچه معماری گنبد جبلیه و قلعه دختر تفاوت های اساسی با یکدیگر دارد، اما می توان تأثیرات متقابلی را در آنها مشاهده کرد. گنبد جبلیه با ساختار هشت ضلعی و سنگی خود، نمونه ای از معماری دقیق و محاسبه شده ایرانی است، در حالی که قلعه دختر با موقعیت استراتژیک خود بر فراز صخره، نشان دهنده ملاحظات دفاعی در معماری آن دوران است.

هر دو بنا در طول دوران مختلف تعمیر و مرمت شده اند و عناصری از دوره های مختلف تاریخی در آنها دیده می شود. به عنوان مثال، گنبد جبلیه در دوره های مختلف از جمله دوره سلجوقی به دستور محمد بن الیاس تعمیر شده است، و قلعه دختر نیز طی قرون متمادی دستخوش تغییراتی شده است.

راهنمای سفر به جاذبه‌ های تاریخی کرمان

برای بازدید از گنبد جبلیه، قلعه دختر و آتشکده آناهیتا در کرمان، بهتر است برنامه ریزی دقیقی داشته باشید. بهترین زمان برای سفر به کرمان، فصل های بهار و پاییز است که آب و هوا معتدل تر است. در تابستان هوای کرمان بسیار گرم و در زمستان به ویژه شب ها، بسیار سرد می شود.

برای بازدید از گنبد جبلیه می توانید به خیابان شهدا در شرق کرمان مراجعه کنید. ورودی این بنا رایگان است و برای بازدید از فضای داخلی آن، روزهای غیر تعطیل مناسب تر است. قلعه دختر نیز در شرق کرمان، در خیابان انقلاب و کنار پارک انقلاب واقع شده است. برای رسیدن به قلعه باید تپه ای با شیب تند را بالا بروید، اما پس از رسیدن به بالا، نمایی زیبا از شهر کرمان و اطراف آن خواهید داشت.

نکات ضروری برای بازدید

هنگام بازدید از این بناهای تاریخی، رعایت نکات ایمنی و حفاظتی ضروری است. به دلیل واقع شدن قلعه دختر بر روی تپه ای با شیب تند، حتماً کفش مناسب به پا کنید و با احتیاط حرکت کنید. همچنین توصیه می شود آب کافی همراه داشته باشید، به ویژه در فصول گرم سال.

متأسفانه وضعیت نگهداری از قلعه دختر چندان مطلوب نیست و این بنا به حال خود رها شده است. بنابراین هنگام بازدید مراقب باشید و به ساختار آسیب نرسانید. گنبد جبلیه وضعیت بهتری دارد و به عنوان موزه سنگ مورد استفاده قرار می گیرد.

سایر جاذبه های نزدیک

در اطراف گنبد جبلیه و قلعه دختر، جاذبه های دیدنی دیگری نیز وجود دارد که می توانید از آنها بازدید کنید. مجموعه ابراهیم خان، یکی از مجموعه های تاریخی و بسیار زیبای شهر کرمان است که از دوران قاجار باقی مانده و شامل بازار، حمام، آب انبار و مدرسه است.

جنگل پردیسان قائم، بزرگترین جنگل دست کاشت ایران، در نزدیکی گنبد جبلیه قرار دارد و مکان مناسبی برای استراحت و تفریح است. همچنین می توانید از بازار بزرگ کرمان، مسجد جامع، مجموعه گنجعلی خان و سایر جاذبه های تاریخی شهر کرمان دیدن کنید.

سخن پایانی

گنبد جبلیه، قلعه دختر و آتشکده آناهیتا در کرمان، میراث های گرانبهایی از تاریخ و فرهنگ ایران باستان هستند. این بناها با قدمتی چند هزار ساله، گواهی بر هنر و معماری پیشرفته نیاکان ما هستند و داستان ها و افسانه های مرتبط با آنها، بخشی از هویت فرهنگی ایران را تشکیل می دهند.

بازدید از این آثار تاریخی نه تنها تجربه ای آموزنده و فرهنگی است، بلکه فرصتی برای آشنایی بیشتر با تاریخ و تمدن. ایران باستان فراهم می کند. امیدواریم این راهنما به شما در سفر به کرمان و بازدید از این جاذبه های ارزشمند کمک کند. برای اطلاعات بیشتر درباره اقامت در کرمان و برنامه ریزی سفر، می توانید به وبسایت پرشین هتل مراجعه کنید.

حفظ و نگهداری از این آثار تاریخی وظیفه همه ماست. با رعایت نکات حفاظتی هنگام بازدید و احترام به میراث فرهنگی کشورمان، به ماندگاری این آثار ارزشمند برای نسل های آینده کمک کنیم.