موزه مردم شناسی مشهد : حمام شاه در چند قدمی حرم امام رضا

به گفته کارشناسان پرشین هتل ، مشهد همواره یکی از مقاصد گردشگری محبوب در ایران است که سالانه میلیون ها زائر و مسافر را به سوی خود جذب می کند. این شهر علاوه بر بارگاه ملکوتی امام رضا (ع)، جاذبه های تاریخی و فرهنگی متعددی دارد که موزه مردم شناسی مشهد یکی از این گنجینه های ارزشمند به شمار می رود.

این موزه که در محل حمام تاریخی مهدی قلی بیگ قرار گرفته، یکی از قدیمی ترین و بزرگ ترین حمام های ایران است که معماری منحصر به فردی دارد.در این مطلب از مجله گردشگری ، قصد داریم شما را با موزه مردم شناسی مشهد یا همان حمام مهدی قلی بیگ آشنا کنیم.

تاریخچه حمام مهدی قلی بیگ؛ از دوران صفویه تا موزه مردم شناسی

حمام مهدی قلی بیگ یکی از یادگارهای دوران صفویه است که در سال 1027 هجری قمری (حدود 400 سال پیش) به دستور مهدی قلی بیگ جانی قربانی، از امیران ترک خراسان و میرآخور شاه عباس صفوی ساخته شد. این بنای تاریخی پس از ساخت، وقف آستان قدس رضوی گردید و به همین دلیل نام واقف آن تا به امروز بر این حمام باقی مانده است.

این حمام به دلیل نزدیکی به مسجد شاه (مقبره امیر غیاث الدین ملکشاه) در گذشته به حمام شاه نیز معروف بوده و پس از انقلاب اسلامی برای مدتی با نام حمام رضوی شناخته می شد. حمام مهدی قلی بیگ در سال 1356 با شماره 1374 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، اما نکته جالب این است که این حمام تا دهه 70 شمسی همچنان مورد استفاده مردم بود.

شکل گیری موزه

با فراگیر شدن لوله کشی آب و وجود حمام در خانه ها، این بنای تاریخی کم کم متروکه شد و مدتی مورد بی توجهی قرار گرفت. سرانجام در سال 1378، سازمان میراث فرهنگی با همکاری آستان قدس رضوی و شهرداری مشهد، بازسازی و مرمت این بنای ارزشمند را آغاز کردند و پس از 7 سال تلاش، در سال 1385 همزمان با میلاد امام رضا (ع)، درهای حمام مهدی قلی بیگ با عنوان موزه تخصصی مردم شناسی مشهد به روی مسافران تور مشهد گشوده شد.

اگر قصد سفر به مشهد را دارید، پیشنهاد می کنیم پس از رزرو هتل مشهد، بازدید از این موزه را در برنامه خود قرار دهید تا با گنجینه ای از تاریخ و فرهنگ خراسان آشنا شوید.

معماری بی نظیر موزه مردم شناسی مشهد

موزه مردم‌شناسی مشهد که در یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های تاریخی ایران با مساحتی حدود ۲۰۰۰ مترمربع قرار دارد، جلوه‌ای باشکوه از معماری اصیل ایرانی را به نمایش می‌گذارد. این بنا با مصالحی همچون آجر، آهک، ساروج، سنگ و کاشی ساخته شده و سقف‌های گنبدی، کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای، گچبری‌های ظریف و نورگیرهای سنتی "گلجام" جلوه‌ای چشم‌نواز به فضا بخشیده‌اند. سیستم گرمایش هوشمند از کف با کانال‌هایی موسوم به "گربه‌رو" نیز از ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن است که بیانگر خلاقیت معماران ایرانی در گذشته است.

بازدید از این موزه، فرصتی برای لمس تاریخ، هنر و دانش معماری ایرانی در قلب مشهد است. اگر قصد سفر به این شهر را دارید، دیدن این بنای تاریخی را در برنامه خود قرار دهید. برای اطلاع از گزینه‌های اقامتی و رزرو هتل مشهد، می‌توانید به سایت پرشین هتل مراجعه کنید و سفر خود را کامل‌تر و خاطره‌انگیزتر بسازید.

بخش های مختلف موزه مردم شناسی مشهد؛ گشت و گذاری در تاریخ

حمام مهدی قلی بیگ از بخش های متعددی تشکیل شده که هر کدام در زمان فعالیت حمام، کارکرد خاصی داشته اند. در ادامه با بخش های مختلف این موزه آشنا می شویم.

سربینه (رختکن)

سربینه یا رختکن، بزرگترین و زیباترین بخش حمام مهدی قلی بیگ است که در ابتدای ورود به حمام قرار دارد. این قسمت دارای هشت ستون سنگی است که به صورت هشت و نیم هشت بوده و سقف گنبدی و مدور حمام را نگه داشته اند. دیوارهای سربینه با کاشی کاری های فیروزه ای تزیین شده و سقف آن نقاشی های فاخری دارد.

سقف سربینه دارای 28 لایه ساروج و گچ کاری است که 13 لایه آن به نقاشی اختصاص یافته است. این نقاشی ها که قدیمی ترین آنها مربوط به دوره صفویه و جدیدترین آنها متعلق به دوره قاجار است، مضامینی چون داستان های شاهنامه، افسانه های عامیانه و صحنه هایی از زندگی روزمره مردم را به تصویر کشیده اند.

سربینه حمام دارای چهار غرفه یا صفه است که سه غرفه آن به عموم مردم برای تعویض لباس و نگهداری وسایل شخصی اختصاص داشته و یک غرفه به نام "شاه نشین" مخصوص اشراف و بزرگان بوده است. تفاوت شاه نشین با دیگر غرفه ها در اندازه بزرگتر و نورگیری بهتر آن بوده است.

هشتی یا میاندر

پس از سربینه، فضایی به نام هشتی یا میاندر قرار دارد که ارتباط دهنده سربینه و گرمخانه حمام است. در وسط این هشتی، حوضی کوچک از آب سرد تعبیه شده که افراد پس از استحمام و هنگام خروج از گرمخانه باید پاهای خود را در آن شست و شو می دادند.

این آب سرد باعث کاهش حرارت بدن از طریق پا می شد و از سرماخوردگی افراد هنگام ورود به فضای سردتر سربینه جلوگیری می کرد. این تدبیر هوشمندانه، نشان دهنده توجه به اصول بهداشتی و سلامتی در طراحی حمام های سنتی ایرانی است.

گرمخانه و نظافت خانه

گرمخانه محل اصلی شست و شو و استحمام بوده است. این فضا به شکل مربع طراحی شده و چهار ستون در وسط آن قرار دارد که سقف گنبدی شکل بر روی آنها استوار است. نور گرمخانه از طریق تعدادی گلجام (نورگیر) در سقف تامین می شده است.

کف گرمخانه با سنگ های بسیار سخت پوشیده شده که این سنگ ها از معادن اطراف مشهد استخراج می شده و برای جلوگیری از نفوذ آب و انتقال عفونت به کار می رفته است. در اطراف گرمخانه سه غرفه برای نشستن افراد هنگام استحمام وجود داشته است.برای افراد معلول یا مبتلا به بیماری های مسری، اتاقی جداگانه به نام "خلوت" یا "خلوت گاه" در نظر گرفته شده بود. همچنین در گرمخانه فضایی به نام "دستک" وجود داشته که مخصوص استحمام بزرگان و امیران بوده است.

خزینه

در قسمت غربی گرمخانه، فضای خزینه قرار دارد که سطح آن از کف گرمخانه بالاتر است. افراد پس از شست و شو در گرمخانه، برای استفاده از آب گرم وارد خزینه می شدند و بدن خود را آب می کشیدند.

آب خزینه در ابتدا از طریق قنات و بعدها از چاه های موجود در سربینه تامین می شده است. این آب از طریق شبکه ای از لوله های سفالی (تنبوشه) و حوضچه های تصفیه به بخش های مختلف حمام می رسیده است. در کف خزینه، دیگ های مسی به نام "تیان" قرار داشته که آب در آنها گرم می شده است.

آتش خانه (تون یا گلخن)

پشت خزینه، فضای آتش خانه یا "تون" قرار دارد که محل ایجاد آتش و تامین حرارت و انرژی گرمایی حمام بوده است. فردی به نام "تون تاب" مسئول روشن کردن و نگهداری آتش در این قسمت بوده است.

تون تاب سوخت مورد نیاز حمام مانند هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و هر ماده قابل اشتعال دیگری را تهیه می کرده و در کوره های تون قرار می داده است. این کوره ها زیر دیگ های تیان در خزینه قرار داشتند.

برای خروج دود و گرمای حاصل از آتش، کانال هایی به نام "گربه رو" تعبیه شده بود که به صورت مارپیچ از زیر کف گرمخانه تا سربینه ادامه داشتند و به دودکش هایی در دیوارهای سربینه می رسیدند. این سیستم علاوه بر خروج دود، باعث گرم شدن کف و دیوارهای حمام نیز می شد.

چاله حوض

یکی دیگر از بخش های جالب حمام مهدی قلی بیگ، چاله حوض است. در حمام های قدیمی علاوه بر فضاهای مخصوص شست و شو، محلی برای آب تنی و تفریح نیز در نظر گرفته می شد که به آن چاله حوض می گفتند.

چاله حوض این حمام در مقایسه با سایر حمام های دوره صفویه، ابعاد بزرگتری دارد. در این بخش از حمام، استخر بزرگی وجود داشته که افراد پس از استحمام می توانستند در آن به آب تنی و شنا بپردازند.

در حال حاضر، در این بخش از موزه مردم شناسی مشهد، مجموعه ای از عکس های قدیمی حرم مطهر رضوی، تصاویری از کسب و کار مردم در گذشته، وسایل زورخانه ای و تابلوهای نقاشی قهوه خانه ای به نمایش گذاشته شده است.

آثار و گنجینه های موزه مردم شناسی مشهد

موزه مردم شناسی مشهد علاوه بر معماری زیبا و تاریخی خود، مجموعه ای از آثار و اشیای قدیمی را در معرض دید بازدیدکنندگان قرار داده است که آشنایی با آنها می تواند جذاب باشد. این آثار در بخش های مختلف موزه به نمایش گذاشته شده اند:

وسایل استحمام قدیمی

در بخشی از موزه، وسایل استحمام قدیمی از جمله کیسه، لیف، صابون، لگن، سنگ پا، پارچ، آفتابه، بادکش حجامت و سایر وسایل مربوط به حمام های قدیمی به نمایش درآمده است. این اشیا نشان دهنده نحوه نظافت و بهداشت مردم در گذشته هستند.

وسایل آرایشی زنان

بخش دیگری از موزه به نمایش وسایل آرایشی زنان در گذشته اختصاص یافته است. در حمام های قدیمی، بخشی مخصوص آرایش عروس ها وجود داشته و صورتگران به آرایش آنها می پرداختند. در این غرفه می توان جعبه آینه، شانه چوبی، انبر مخصوص مجعد کردن مو، جعبه منبت کاری شده اقلام آرایشی و سایر وسایل آرایشی قدیمی را مشاهده کرد.

وسایل روشنایی قدیمی

غرفه دیگری از موزه به نمایش وسایل روشنایی قدیمی مانند شمعدان، قندیل، فانوس، چراغ های توری و سایر وسایل روشنایی اختصاص یافته است. همچنین سماورها و قهوه جوش های قدیمی یادگار دوره صفوی و قاجار نیز در موزه به نمایش گذاشته شده اند.

نمایش پوشاک و منسوجات سنتی

بخش دیگری از موزه به نمایش پوشاک و منسوجات سنتی خراسان اختصاص دارد. در این غرفه انواع پوشاک سنتی مانند گیوه، چارق، تن پوش های زنانه و مردانه، سربند، پیشانی بند و همچنین منسوجاتی مانند لنگ ها، پارچه های ترمه دوزی، یراق دوزی و ماهوت، قالیچه های کوچک و سایر منسوجات سنتی به نمایش گذاشته شده اند.

با رزرو هتل مشهد مانند هتل جوار الملک و تعیین برنامه ای مناسب برای اقامت خود، می توانید فرصت کافی برای بازدید از موزه مردم شناسی و سایر جاذبه های گردشگری این شهر را داشته باشید.

راهنمای بازدید از موزه مردم شناسی مشهد

موزه مردم شناسی مشهد در نزدیکی حرم مطهر امام رضا (ع) قرار دارد و دسترسی به آن آسان است. آدرس دقیق موزه: مشهد، خیابان اندرزگو (خسروی نو)، اندرزگوی 13، انتهای بازار بزرگ فرش است.

ساعات بازدید

ساعات بازدید از موزه مردم شناسی مشهد از شنبه تا چهارشنبه از ساعت 8 صبح تا 12:30 ظهر، پنجشنبه ها از ساعت 8 صبح تا 11:30 و جمعه ها و ایام تعطیل از ساعت 8 صبح تا 12 ظهر می باشد. البته بهتر است قبل از مراجعه، با شماره تلفن موزه (051-32241113) تماس بگیرید تا از ساعات دقیق بازدید اطمینان حاصل کنید.

دسترسی و آدرس از حرم امام رضا

برای دسترسی به موزه مردم شناسی می توانید از وسایل نقلیه عمومی مانند مترو، اتوبوس و تاکسی استفاده کنید. ساده ترین راه این است که خود را به حرم مطهر رضوی برسانید و سپس از طریق صحن جامع رضوی به سمت خروجی غربی حرکت کنید. موزه در نزدیکی این خروجی قرار دارد.

از جاذبه های گردشگری نزدیک به موزه مردم شناسی مشهد می توان به مجموعه موزه های آستان قدس رضوی، مسجد شاه (مقبره امیر ملکشاه)، آرامگاه پیر پالاندوز، بازار رضا، بافت تاریخی کوچه سرشور، باغ ملی و خانه تاریخی توکلی اشاره کرد. با رزرو تور می توانید از تمامی این جاذبه ها به راحتی دیدن کنید.

سخن پایانی

موزه مردم شناسی مشهد یا همان حمام مهدی قلی بیگ، گنجینه ای از تاریخ و فرهنگ خراسان است که با معماری بی نظیر و آثار ارزشمند خود، پنجره ای به سوی زندگی و فرهنگ مردم در دوران گذشته می گشاید. بازدید از این موزه، فرصتی مغتنم برای آشنایی با بخشی از میراث فرهنگی و تاریخی کشورمان است که نباید از دست داد.

در سفر به مشهد، علاوه بر زیارت حرم مطهر امام رضا (ع)، بازدید از موزه مردم شناسی می تواند تجربه ای متفاوت و به یادماندنی را برای شما رقم بزند. امیدواریم در سفر بعدی تان به مشهد مقدس، بازدید از موزه مردم شناسی در برنامه سفرتان قرار گیرد.