حرم امام رضا(ع) که پیکر مقدس حضرت رضا (علیه السلام) در آن مدفون است مهم ترین مرکز مذهبی مشهد و ایران و دومین مرکز مذهبی جهان بعد از مکه مکرمه است. قبر امام مهربانی ها در زیر گنبدی زرین و با شکوه قرار دارد و هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به شمار می‌آید. در ادامه با پرشین هتل همراه باشید تا با جزئیات این مکان مقدس در شهر مشهد آشنا شوید.

حرم مطهر امام رضا (ع) در سال‌‌ های آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام هشتم، به صورت بنایی ساده با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود؛ چنان‌که بقعه مطهر، تنها یک در ورودی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزیین‌ هایی مختصر به سبک آن زمان بود. صفه‌‌ های اضلاع حرم به جز صفه پیش‌ رو، به‌ سوی خارج از بنا بسته بود و بر فراز بقعه، تنها قبه ‌ای وجود داشت.

حرم امام رضا
آستان مقدس رضوی حرم امام رضا (ع)

حرم امام رضا (ع) و زمین های اطرافش در آن سال ‌‌های دور، همه خالی از سکنه بود و نوغان که یکی از دو قصبه (بخش یا منطقه) معروف و معتبر توس بود، تنها آبادی مسکونی منطقه محسوب می ‌شد. نظارت دقیق حکام جور بر حرکات و سکنات شیعیان، منع آن ‌‌ها از توجه به مرقد امام رضا (علیه السلام) و درک فیض و زیارت، موجب شد که سال‌‌ ها سپری شود و بنایی درخور و شایسته مضجع شریف حضرتش احداث نشود.

حرم امام رضا (ع) و ساخت بنایی در خور شأن امام هشتم

حرم امام رضا (ع) پس از سال ها سختی و ظلم توسط حکام عباسی، سرانجام به آنچه که لایق بود رسید. عنایات خدای تعالی نسبت به روضه رضوی موجب شد که در آن روزهای اولیه و جو خاص آن زمان، حرم امام رضا از هرگونه آسیبی محفوظ بماند تا آن‌ جا که به خاطر رأفت خاصه حضرت، به‌ صورت بروز کرامات پی در پی و معجزات، گره از کار دردمندان و نیازآوران گشود.

کثرت و تداوم کرامات امام، موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به‌ ویژه بیشتر اهالی خراسان و مناطق دیگر زیاد شود و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوی، زیارت پرفیض مرقد منورش را بر خود واجب دانسته، اقدام به ساخت، مرمت، تذهیب و تزیین و حفظ و نگهداری آن بنای مقدس کنند.

در طول قرن ‌‌های مختلف، رجال کشورهای اسلامی، حکام و امرای خراسان و‌ مردان با اخلاص و علاقه ‌مند به مقام شامخ ولایت و امامت، با صرف مبالغی در تجدید و عظمت آن کوشیده‌ اند و ضمن تزیین آن با ایجاد بناها و به‌ جای گذاشتن آثار، این مکان شریف را از جلوه‌‌ه ای کهن هنری دوران گذشته مملوّ کردند.

رزرو هتل های مشهد نزدیک به حرم امام رضا با یک کلیک

حرم امام رضا
وجود زائران دلباخته امام هشتم در صحن های حرم مطهر

تاریخچه ساخت حرم امام رضا (ع) و معماران حرم مطهر

بنای حرم مطهر امام هشتم رضا (ع) در طول تاریخ و به‌تدریج ساخته شد و گسترش یافت. در به ‌وجود آمدن فضای کنونی حرم، مردان و زنانی بلند همت، در هر دوره‌ ای از تاریخ ایران زمین، نقشی داشته ‌اند که نام خود را تا ابد، زیر نام حضرت رضا (علیه السلام) جاودانه کرده ‌اند. هر کاشی و سنگی که بر دیوارهای حرم جای گرفته، نشان از عشق و ارادت مردمانی از این سرزمین به مولا و آقایشان حضرت رضا (علیه السلام) دارد. تاریخ موجود در کتیبه‌‌ های حرم، از دوره سامانیان تا دوره قاجاریه را نشان می‌دهد.

سامانیان؛ اولین آبادگران آستان مقدس امام رضا

به روایت تاریخ، ابوبکر شهمرد، از پیشکاران نوح بن منصور سامانی، شهادت‌گاه علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، امام هشتم شیعیان را آباد کرد. به گفته ابن بابویه، محمد بن عبد الرزاق طوسی و امیر محمدیه، از امرای عهد سامانی، در دوران امارتشان نسبت به مرقد مطهر امام (علیه السلام) کمال ارادت و توجه داشتند و تزییناتی در حرم به وجود آوردند. دیالمه؛ تزییناتی مختصر در اوایل قرن چهارم هـ.ق به دستور عضد الدوله دیلمی، مرقد منور امام رضا (علیه السلام) به سبک آن زمان تعمیر و تزیین شد.

با مکان های مذهبی مشهد بیشتر آشنا شوید.

غزنویان و یادگاری به نام مسجد بالا سر حضرت

یمین الدوله، سلطان محمود غزنوی، عمارت مشهد توس را که مرقد علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و هارون الرشید در آن دوران است؛ پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد، از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد کرد. علاوه بر این، ابوالحسن عراقی معروف به دبیر، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم امام رضا نمود.

سلجوقیان؛ گذارندگان اولین گنبد آستان متبرکه

در دوره سلجوقیان اولین گنبد بر روی بقعه حرم امام رضا ساخته شد. امیر عماد الدوله در دوره سلجوقی و در اوایل قرن ششم هـ.ق حرم را مرمت کرد. شرف الدین ابو طاهر قمی، وزیر سلطان سنجر، گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و ترکان زمرد سلجوقی هم ازاره (بخشی از دیوار سنگی) حرم امام رضا را با کاشی‌‌ های نفیس سنجری به تاریخ اثنی عشر و خمس مائه (512) آراستند. اگر می خواهید اطلاعات بیشتری درباره پنجره های حرم مطهر به دست آورید، بر روی مطلب پنجره فولاد امام رضا کلیک کنید.

خوارزمشاهیان؛ دوران کاشی ‌‌های سنجری

در دوره خوارزمشاهیان، کاشی‌کاری در حرم رنگ و بوی بیشتری یافت. در اوایل قرن هفتم هـ.ق بار دیگر ازاره حرم امام رضا با کاشی‌‌ های ممتاز، معروف به کاشی سنجری تزیین شد. اکنون این کاشی ‌‌ها با تاریخ اثنی عشر و ست مائه (612) در حرم موجود است.

به ‌علاوه در این دوره، اطراف در پیش روی مبارک، در ضلع شمالی رواق دار الحفاظ، با کتیبه‌ای از کاشی چینی ممتاز تزیین شد. در این کتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (علیه السلام) تا حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) مکتوب شده ‌است.

آرامگاه خواجه مراد مشهد در یک نگاه

حرم امام رضا
عکس شاهرخ تیموری همسر گوهرشاد خاتون، بانی مسجد گوهرشاد

تیموریان و ساخت مسجد گوهرشاد و مدرسه دو درب

عهد تیموری، دوران پربار و با شکوهی از نظر معماری حرم به‌ شمار می ‌رود. گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی، بانی معروف مسجد گوهرشاد، در این دوره زندگی می‌کرد. از آثار مهم این دوره، بنای باشکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم امام رضا و دو رواق تاریخی دار الحفاظ و دار السیاده است.

مدرسه پریزاد، مدرسه دو درب و مدرسه سابق بالاسر که متصل به ضلع غربی دار السیاده بود و اکنون جزء رواق دار الولایه است، هم به این دوره مربوط می‌شود. همه این بناها مربوط به دوران حکومت همسر گوهرشاد خاتون یعنی شاهرخ تیموری است. از آثار دیگر عهد تیموری، ضلع جنوبی صحن انقلاب است که به همت امیر علی شیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، آخرین امیر تیموری، بین سال‌‌های 885 ـ 875 هـ.ق ساخته شد.

عهد صفویه و دوران طلا کاری حرم مطهر

دوران صفویه نیز دوران مهمی در تاریخ معماری حرم امام رضا به شمار می‌رود. طلا کاری گنبد و گلدسته، ساخت اولین ضریح مرقد منور، رواق ‌‌های توحید خانه، گنبد الله وردی‌خان و گنبد حاتم خانی، همه مربوط به این دوره است. شاه طهماسب، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی، از جمله شاهانی بودند که در این دوره با اقدام‌ های اساسی خود، نامشان را در تاریخ معماری حرم ثبت کردند.

آرامگاه خواجه اباصلت هروی از یاران امام هشتم

شاه طهماسب صفوی در سال 932 هـ.ق برای اولین بار گنبد را به طلا آراسته کرد و اقدام به تهیه اولین ضریح مرقد منور به سال 957 هـ.ق کرد. علاوه بر این، ایوان امیر علی شیر و گلدسته کنار گنبد را هم طلا کاری نمود. در زمان شاه عباس، صحن انقلاب وسعت یافت و اضلاع شرقی، شمالی و غربی آن با ایوان ‌‌ها و حجره‌‌ ها ساخته شد و شاه عباس دوم تصمیم به تعمیر و کاشی‌کاری آن گرفت.

غارت اموال آستان قدس در زمان شاه عباس

در سال 997 هـ.ق که عبد المؤمن خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طلاهای گنبد کرد، شاه عباس اول در سفری که به مشهد آمد، مجدداً دستور داد گنبد را طلایی کنند. بازسازی دوباره گنبد طلا در سال 1016 هـ.ق پایان یافت. علیرضا عباسی خطاط معروف دوران صفویه، گنبد طلایی امام هشتم را با خط ثلث زیبایش، کمربندی کرده است.

شاه سلیمان صفوی هم به تعمیر رواق دار السیاده و طلا کاری مجدد گنبد که در اثر زلزله سال 1084 هـ.ق آسیب دیده و فرو ریخته بود، اقدام کرد. طلاکاری مجدد گنبد در عهد شاه سلیمان، بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده که بسیار چشم نواز است.

دوره افشاریه؛ سقاخانه اسماعیل طلا

در دوران افشاریه و پایتخت شدن مشهد قدیم، توجه به حرم مطهر بیش از پیش صورت گرفت. به گونه ای که برخی از اجزای حرم مطهر مانند بنای گلدسته ضلع شمالی صحن عتیق (صحن انقلاب)، طلاکاری مجدد ایوان امیر علی شیر و گلدسته بالای آن و سنگاب سقاخانه اسماعیل طلایی، همه مربوط به دوره افشاریه هستند. داستان سقاخانه اسمال طلا (اسماعیل طلا) بسیار جالب است که توصیه می کنیم بر روی آن کلیک کنید.

حرم امام رضا
آینه کاری های زیبای حرم به دست پادشاهان قاجاری

دوره قاجاریه؛ دوران آینه‌ کاری

دوره قاجاریه از نظر معماری، دوران مهمی در تاریخ حرم به شمار می‌ رود. بنای صحن آزادی مربوط به این دوره است. در این عهد، ایوان غربی صحن آزادی به طلا آراسته و به ایوان ناصری معروف شد. در همین دوران، کاشی‌کاری و تزیینات صحن آزادی انجام شد. علاوه بر این، در سال 1275 هـ.ق قائم مقام نوری اقدام به آینه‌ کاری روضه منوره کرد و در همین دوره بود که رواق ‌‌های توحید خانه، دار الحفاظ و دار السیاده آینه‌ کاری شد.

مدفن خواجه ربیع مشهد کجاست؟

سنگ قبر های بقعه متبرکه حرم امام رضا (ع)

سنگ مرمرین که در سنه 6 هجری قمری ساخته شد، اولین سنگ بقعه متبرکه امام رضا بود که طولی 40 سانتی متر و عرضی 30 سانتی متری داشت. این سنگ قبر به دلیل قدمت بالایش بسیار با ارزش است و در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود. بر روی این سنگ قبر، تاریخ ولادت و تاریخ به شهادت رسیدن امام رضا (ع) به خط زیبای کوفی حکاکی شده است.

سنگ سفید مرمرین آهکی، دومین سنگ قبر امام مهربانی ها بوده که ابعاد آن با ابعاد سنگ مزار اول متفاوت می باشد. متراژ  دومین سنگ مزار مضجع شریف علی بن موسی الرضا (ع)، 60 سانتی متر طول و 40 سانتی متر عرض دارد. سنگ مزار دوم در حال حاضر بر روی سرداب حرم قرار دارد.

حرم امام رضا
اولین سنگ قبر حرم مطهر امام رضا (ع)

سومین سنگ مقبره امام رضا (ع)، زیبا ترین سنگ مزار

بعد از این 2 سنگ قبر، در سال 1379 همزمان با گذاردن ضریح جدید (ضریح پنجم)، سنگ مقبره بسیار زیبایی برای امام هشتم شیعیان ساخته شد. ابعاد سنگ مقبره جدید که به رنگ سبز چمنی می باشد 2،20 سانتی متر طول و 1،10 سانتی متر عرض دارد. قطر این سنگ که از معدن توران پشت یزد استخراج شده 90 سانتی متر و وزنی بالغ بر 3500 کیلوگرم داشته و به خط عربی حکاکی شده است.

متن زیر بر سطح سنگ جدید مرقد امام رضا (علیه السلام) حک شده است:
(هذا هو المرقد الشریف للامام التقی النقی الصدیق الشهید، وارث الانبیاء والمرسلین، ثامن الائمه المعصومین من اهل بیت رسول رب العالمین، حجه الله علی الخلق اجمعین، سیدنا و مولانا ابی الحسن الرضا علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین)
(ولد بالمدینه فی الحادی عشر من ذی القعده عام 148 و استشهد بطوس فی آخر صفر سنه 203 من الهجره النبویه و قد جدّد هذا المضجع المطهر عام 1418 هـ.ق)

حرم امام رضا
جدید ترین سنگ قبر حرم امام رضا (ع) و اشعاری در وصف امام مهربانی ها

ترجمه متن کتیبه:

«این مرقد شریف امام پرهیزگار، پاک، راستگو، شهید و وارث پیامبران و فرستادگان پروردگار، هشتمین فرد از امامان معصوم اهل بیت پیامبر خدای جهانیان، حجت خدا بر تمام موجودات عالم، آقا و مولای ما ابوالحسن رضا، علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (علیه السلام)، که سلام و درود خداوند بر تمام آنان باد.
در روز 11 ذی العقده سال 148 هـ.ق در مدینه متولد و در آخر ماه صفر سال 203 از هجرت پیامبر، در شهر توس شهید شد و این مرقد مطهر در سال 1418 هـ.ق بازسازی شد.

اشعار و خط های کتیبه

دو بیت زیر از اشعاری است که حضرت به قصیده دعبل خزاعی ملحق فرموده‌اند که بر سنگ حک شده:
و قبر بطوس یا لها من مصیبه * الحت علی الاحشاء بالزّفراتالی الحشر حتی یبعث الله قائماً * یُفرّجُ عنا الغمّ و الکربات
ترجمه : قبری در طوس است، چه عجب مصیبتی است،مصیبت آن با ناله‌‌های دردناک، آتش حسرت را تا روز قیامت در درون می‌افروزدتا اینکه خداوند قائمی را برانگیزد و اندوه و سختی‌‌ها را از ما برطرف سازد.
علاوه بر این، آیاتی از کلام الله مجید نیز زینت ‌بخش سنگ شده است:
بالای سر مبارک: یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه فادخلی فی عبادی و ادخلی جنتی
پیش روی مبارک: انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل بیت و یطهرکم تطهیراً
پشت سر مبارک: سلام علی آل یاسین انا کذالک نجزی المحسنین انه من عبادنا المؤمنین
پایین پای مبارک: یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم
زیر خط‌‌های کتیبه نوشته شده است:
سلام علی آل طه و یس * سلام علی آل خیر النبیین
سلام علی روضه حل فیها * امام یُباهی به الملک و الدین

صندوق مزار مقدس امام (علیه السلام)

به روایت تاریخ، بر مرقد امام رضا (علیه السلام) علاوه بر سنگ قبر، صندوقی نیز تعبیه شده بود. سابقه اولین صندوق به اوایل قرن ششم باز می‌گردد. عماد الدین ابوجعفر محمد بن علی طوسی، معروف به ابن حمزه، از علمای قرن ششم، که شخصاً شاهد قضیه بوده، می‌گوید: «انوشیروان زردشتی از اهالی اصفهان در پی مشاهده کرامتی از امام، مسلمان شد و در سال 500 هـ.ق صندوقی چوبی با روکش نقره بر مرقد امام (علیه السلام) نصب کرد.» (الثاقب فی المناقب، ص 205-206) صندوق دوم، صندوق چوبی با روکش و میخ‌‌ های طلا، معروف به صندوق عباسی بود که در سال 1022 هـ.ق بر روی مرقد امام نصب شده بود. این صندوق دارای تزیینات هنری و گران‌بهایی بود که پس از گذشت زمان به علت متلاشی شدن ارکان و پایه ‌‌های آن، در سال 1311 هـ.ق از روی مضجع شریف برداشته شد.

مساحت کل حرم امام رضا چقدر است؟

در زمان های گذشته مساحت حرم مطهر بسیار کم بود (12000 متر مربع) و تنها به 4 دروازه و بنای اصلی و مسجد حرم ختم می شد. اما در حال حاضر مساحت کل حرم امام رضا (ع) حدود 1 میلیون متر مربع می باشد که سبب شده تا از بزرگ ترین بناهای مذهبی در ایران و جهان محسوب شود.

مساحت کل حرم امام رضا (ع) به گونه ای است که هیچ رقیبی نداشته و در میان عتبات عالیات از مکه تا مدینه، از عراق تا سوریه یکه تاز می باشد. این است معجزه ضامن آهو که هر کسی یا هر ادیانی، سر تعظیم به آستان مقدس امام رئوف فرود می آورد و با سلام و صلوات و احترام رفتار می نماید.

حرم امام رضا
نمایی دیدنی از نقش و نگارهای داخل آستان قدس رضوی

عجایب حرم امام رضا (ع) چیست؟

یکی از عجایب حرم امام رضا، سنگ مزار اول ایشان است که در عنوان های بالا توضیح داده شد. دومین مورد از عجایب حرم امام رضا (ع) مساحت کل حرم امام رضا است که در جهان بی بدیل می باشد. سومین عجایب از حرم امام رضا افراد مدفون در آن است که شهرتی جهانی در فقه دارند. نخستین گنبد طلا، نخستین صحن حرم و نخستین ضریح آستان مقدس رضوی از دیگر عجایب حرم امام رضا (ع) است که در عنوان های ذیل توضیح داده می شود.

نخستین گنبد طلای حرم امام رضا به دست شاه طهماسب صفوی

قبّه یا گنبد برای مکان هایی مقدس ساخته می شوند تا با گذشت سال ها آسیبی به آن هاوارد نشود. حرم امام رضا (ع) نیز دارای گنبد و قبه ای باشکوه است. قبه نام پوشش اول بوده که بر فراز آن گنبد ساخته می شود. اولین گنبد حرم که با آجرهای زرد بنا شده بود؛ بعد از گذشت پادشاهی های مختلف مزین به کاشی شد.

اما شاه طهماسب صفوی دستور ساخت اولین گنبد طلایی را برای حرم امام رضا (ع) در سال 932 ه _ ق داد. بدون که بنای اصلی گنبد تغییر کند، خشت هایی از جنس طلا بر روی گنید آجری قرار گرفت که بعد از آن، مردم به گنبد امام رضا (ع)؛ گنبد طلا یا گنبد خورشید می گویند. توجه داشته باشیدکه گنبد طلایی امام هشتم بیش از چندین قرن قدمت دارد.

حرم امام رضا
اولین ضریح امام هشتم ساخته شده به دست شاهان صفوی

اولین ضریح حرم مطهر از جنس چوب و طلا و نقره

از دیگر عجایب حرم امام رضا (ع)، ضریح های مختلف در دور مقبره بوده که نخستین ضریح هم به دست شاهان صفوی ساخته شده است. در میانه های قرن 10 ه-ق به دستور شاهان صفوی، اولین ضریح حرم مطهر که از جنس چوب، طلا و نقره ساخته شده بود، بر روی سنگ مزار امام رئوف قرار گرفت که در زمان خود بسیار ارزشمند و کمیاب بوده است.

حرم امام رضا
ضریح نگین نشان، سومین ضریح امام رضا به دست نوه نادرشاه افشار

طولی نکشید که ضریح امام مهربانی ها فرسوده شد و دومین ضریح آستان مقدس رضوی، توسط نوه نادرشاه افشار (شاهرخ میرزا) هدیه داده شد. شاهرخ میرزا در سال 1160ه-ق دستور داده بود تا جنس ضریح از نقره، یاقوت و زمرد درست شود که لقب نگین نشان دارد. در حال حاضر ضریح نگین نشان در زیر ضریح چهارم و بر روی سرداب قرار گرفته است.

سومین ضریح امام رضا (ع) مربوط به عهد قاجار می شود که فتحعلی شاه دستور ساخت آن را داده بود. در سال 1328 ه-ق ضریح سوم از ورقه های طلاکوبی شده ساخته شد که ابعادی 3 در 4 متر داشت. ضریح سوم بعد از گذشت 100 سال یعنی در سال 1338 هجری شمسی به دلیل پوسیدگی، به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده شد که هم اکنون در معرض نمایش عمومی قرار دارد.

حرم امام رضا
سومین ضریح حرم مطهر رضوی ساخته دوران قاجار

ضریح شیر و شکر حرم امام رضا (ع)

چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره، معروف به «شیر و شکر» است که در سال 1338 هـ..ش. پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگین نشان نصب شد. این ضریح به اهتمام و نظارت مرحوم سید ابوالحسن حافظیان، توسط استاد هنرمند، مرحوم حاج محمد تقی ذوفن و تعدادی هنرمند و استادکار و قلمزن اصفهانی، طراحی و ساخته شد.

ضریح چهارم حدود 4 متر طول و 60/3 عرض و 90/3 متر ارتفاع دارد. چهارده دهانه به نام چهارده معصوم (علیهم السلام) بر روی آن وجود دارد و وزن آن 7 تن است. بر لبه ضریح سوره یس به خط ثلث بر صفحه‌ای از طلا به خطاطی آقای فضائلی اصفهانی نوشته شده و در کتیبه دوم، دور تا دور ضریح سوره هل اتی نیز به خط ثلث مکتوب است.

در لبه ضریح تعداد 44 برگ از نقره ملمع به طلا، میان 44 گلدان ملمع به طرز بسیار زیبایی نصب شده است. همچنین تعداد 44 اسم از اسمای حسنای الهی به خط ثلث و به قلم حاج شیخ احمد زنجانی بر صفحه‌ای با زمینه میناکاری لاجوردی و گل‌‌های رنگارنگ، به‌صورت خط برجسته طلاکاری شده، ضریح مطهر را زینت بخشیده‌اند.

حرم امام رضا
چهارمین ضریح امام رضا (ع) مشهور به ضریح شیر و شکر

سقف ضریح را صفحاتی آراسته به طلا و نقره پوشانده‌اند. درون سقف ضریح بر کتیبه‌ای، آیه‌ای به خط ثلث و رنگ سفید بر زمینه‌ای لاجوردی نوشته شده و در همان کتیبه، این آیه شریف به خط طلایی کوفی نوشته شده و به عبارت «لله الاسماء الحسنی فادعوه بها» مکتوب شده است.

ضریح پنجم ملقب به ضریح آفتاب

پس از گذشت 42 سال از عمر ضریح، به علت فرسوده شدن و ساییدگی شبکه‌های اطراف و روکش‌‌های نقره و طلایی ضریح و سست شدن ارکان آن، ساخت و نصب پنجمین ضریح ضروری بود. از این‌رو، آستان قدس رضوی اقدام به طراحی و ساخت و نصب ضریح جدید کرد. این امر یکی از اقدام‌‌های بسیار چشمگیر دوران استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی است که در کنار دیگر فعالیت‌‌های وسیع و گسترده توسعه و بازسازی اطراف حرم امام رضا انجام گرفت.

در سال 1372 هـ.ش به دستور تولیت آستان قدس رضوی، مطالعات و بررسی‌‌های مقدماتی ساخت ضریح جدید آغاز شد. به دنبال آن طرح‌‌های متعددی از سوی هنرمندان نامی کشور ارایه شد که در نهایت، توفیق طراحی ضریح، نصیب استاد فرشچیان، طراح و هنرمند برجسته شد. با برگزیده شدن طرح و همکاری دیگر هنرمندان و طراحان نامی کشور،کار ساخت ضریح، تحت نظارت هیئت اجرایی سازمان عمران و توسعه حریم حرم حضرت رضا (علیه السلام) آغاز شد.

حرم امام رضا
ضریح پنجم حرم امام رضا (ع) مشهور به ضریح آفتاب

ساختار ضریح آفتاب

ضریح پنجم با کیفیتی مرکب از ساختاری تشکیل یافته از آهن، فولاد، چوب گردو برای نصب روکش‌‌ها و پوشش طلا و نقره ساخته شد. کارهای قلمزنی و هنری متناسب با مبانی و ابعاد هنری موجود در طرح اجرا شد و به گونه‌ نگارستانی بدیع با نمادها و سمبول‌‌های معماری هنری، هماهنگ با بناهای کهن آستان قدس رضوی درآمد. ضریح پس از هفت سال کار مداوم با کیفیتی بسیار عالی و در نهایت استحکام به وزن 12 تن و ابعاد 78/4*73/3 و ارتفاع 96/3 متر ساخته و آماده نصب شد.

دور خارجی ضریح با سوره مبارکه «یس» و «هل اتی» به خط ثلث با طلا و نقره تزیین شده است. در چهار سوی این ضریح زیبا، چهارده دهانه به نشانه چهارده معصوم (علیهم السلام) و طراحی گل ‌‌های پنج و هشت پر، نَمادی از خُمسه طیبه و هشتمین حجت خدا بر روی آن وجود دارد.

طرح گل‌‌های آفتابگردان ضریح، نمودی است از لقب شمس الشموس. سقف و دیوارهای درون ضریح با خطوط اسماء الله و هنر خاتم کاری بسیار بدیع و زیبا به طراحی‌‌های استاد فرشچیان، توسط استاد هنرمند «کشتی آرای شیرازی» و همکاران‌شان تزیین شده است. در ادامه با دیگر عجایب حرم امام رضا آشنا خواهید شد.

حرم امام رضا
نمای دیگری از ضریح آفتاب بقعه متبرکه امام رئوف

مدرسه بالاسر حرم امام رضا (ع)، مدرسه ‌ای که به تاریخ پیوست

موقعیت مدرسه بالاسر که اکنون اثری از آن بر جای نمانده است، در حاشیه غربی بازار معروف زنجیر یکی از بازارهای معتبر و اصلی مشهد بوده که از صحن کهنه تا بازار بزرگ، به موازات مدرسه دودر، بالاسر، پریزاد و مسجد گوهرشاد ادامه داشته است. این مدرسه در ناحیه بالاسر حرم امام رضا (ع) قرار داشته و از شمال به صحن انقلاب اسلامی و از جنوب به مدرسه پریزاد، از شرق به بیوتات متبرکه رضوی و از غرب به بازار زنجیر محدود می‌شده است.

این مدرسه که به علت قرار داشتن در ناحیه بالاسر حرم امام رضا (ع) به «مدرسه بالاسر» مشهور بود، از کهن‌ترین مدارس علمیه مشهد به شمار می‌آید. تاریخ بنای نخستین و بانی آن به روشنی مشخص نیست؛ اما برخی تاریخ‌ نگاران مثل عبدالمجید مولوی، فریزر جهانگرد انگلیسی و ابن بطوطه معتقدند که بانی آن شاهرخ فرزند امیر تیمور است. برای خواندن داستان های شفت انگیز مدرسه، به مطلب مدرسه بالا سر حضرت مراجعه کنید.

حرم امام رضا
مدرسه بالاسر حضرت که تاریخی شد

گنبد طلا کاری شده امام رضا (ع)

گنبد نمادی ویژه در شهرها و سرزمین‌‌های کهن و مذهبی و نشانگر علاقه و ارادت مردم به پیشوایان دینی و اولیای خداست. گنبد زَراَندود امام رضا (علیه السلام)، یکی از زیباترین جلوه‌‌های مذهبی است که با درخشندگی خشت‌‌های طلایی خود، همواره مورد احترام بینندگان بوده و هست.

زائر دلباخته ‌ای که به قصد زیارت، راه‌‌ های طولانی را پشت سر گذاشته و قدم به شهر مقدس مشهد می‌گذارد، در آغاز ورود با دیدن گنبدی طلایی، لبریز از شور و شوق زیارت مرقد منور حضرت رضا (علیه السلام) می‌شود. در ادامه با ساختار گنبد امام مهربانی ها آشنا خواهید شد.

ساختار گنبد امام هشتم

گنبد منور امام (علیه السلام) از نظر ساختمان و ارتفاع، در نهایت هنرمندی و زیبایی ساخته شده و دو پوشش دارد. پوشش اول، سقف حرم است که مقعر و مقرنس است و به آن قبه گفته می‌شود. پوشش دوم بر فراز آن و همان گنبد طلاست. بین دو پوشش، فضایی خالی به بلندای بیش از 13 متر وجود دارد.

سنگینی گنبد بر دیوارهای تالار (حرم امام رضا) است که ضخامت آن به حدود 90/2 متر می‌رسد. ارتفاع قبه از کف حرم، 80/18 متر و تا انتهای گنبد یا بلندترین نقطه اوج محدب (رأس گنبد)، حدود 20/31 متر است. دور گنبد از سطح خارج آن، 10/42 متر و ارتفاع آن از اول طلاکاری تا تیزه گنبد، 40/16 متر و ارتفاع سر طوق گنبد، 50/3 متر است.

از اول طلا کاری تا زیر بازوبندی گنبد و به عبارت دیگر، بلندی ساقه تا ابتدای آجرهای زراندود، 79/4 متر است. گنبد منور علی بن موسی الرضا (ع) ابتدا مانند سایر بناها، از آجرهای زرد رنگ ایرانی ساخته شده و پس از آن با کاشی تزیین یافت تا در دوره صفویه تغییر فراوانی کرد.

حرم امام رضا
بازشازی و گذاشتن خشت های طلا بر روی گنبد امام مهربانی ها

تزیین گنبد با خشت های طلا

تا سال 932 هـ.ق (روزگار صفویه) با کاشی‌‌های نفیس آراسته بود، تا اینکه در این سال، طهماسب صفوی برای نخستین بار گنبد را با خشت‌‌های طلا زینت داد. او نخست کاشی‌‌های گنبد را برچید و پس از آن، روی گنبد را با ورق‌‌ های مسی که رویه‌ای از طلا داشت، زراندود کرد.

پیشینه تاریخی و بانی گنبد

به یک روایت، مأمون پس از مرگ هارون و دفن او در بقعه هارونی، بر فراز بقعه قبه‌ای بنا کرد و به روایت دیگر، این بنا که یکی از تالارهای باغ منسوب به حمید بن قحطبه بود، خود قبه‌ای داشته است. به عقیده برخی مورخان، این قبه در حوادث خراسان مانند حمله سبکتکین در اواخر قرن چهارم، با آسیب حرم امام رضا تخریب شد و پس از آن سلطان محمود غزنوی در سال 400 هـ.ق حرم را بازسازی کرد و قبه‌ای بر فراز بقعه ساخت.

از آن زمان تا عصر سلجوقیان، حرم امام رضا با همان قبه باقی مانده بودتا اینکه در اوایل قرن ششم در عهد سلطان سنجر سلجوقی، شرف الدین ابو طاهر قمی، وزیر سلطان سنجر سلجوقی، ضمن تعمیر روضه منوره، اقدام به احداث گنبد بر فراز قبه کرد. آن گنبد همین گنبدی است که اکنون نهصد سال از احداث آن می‌گذرد. در زیر کتیبه دور گنبد آمده است: «عمل کمال الدین محمود یزدی» و در جای دیگر نوشته شده:‌ «کتبه علیرضا العباسی»

تخریب گنبد در طول دوران ‌‌ها

پس از طلاکاری گنبد، چند رویداد از جمله فتنه ازبک‌‌ها در سال 997 هـ.ق و عبد المؤمن خان ازبک که ضمن تاراج نفایس آستان قدس رضوی، طلای گنبد و گلدسته را به غارت برد، باعث از بین رفتن طلاکاری گنبد شد. پس از این خیانت، در سال 1010 هـ.ق زمانی که شاه عباس صفوی پیاده از اصفهان به مشهد مقدس آمد، دستور طلاکاری دوباره گنبد را صادر کرد.

این کار در سال 1016 هـ.ق پایان یافت و علیرضا عباسی، خوشنویس بنام روزگار صفوی نیز مأمور نوشتن کتیبه کمربندی دور گنبد به خط ثلث برجسته شد. رویداد دیگری نیز باعث تخریب گنبد شد و آن زلزله شدید سال 1048 هـ.ق بود که در مشهد به وقوع پیوست. در این زلزله، شکستی در سطح خارجی گنبد به وجود آمد و تعدادی از خشت‌‌های زراندود آن ریخت. شاه سلیمان صفوی کسی بود که افتخار ترمیم گنبد و تجدید طلاکاری آن پس از این حادثه، به نام او در تاریخ ثبت شد.

حرم امام رضا
به توپ بستن گنبد امام رضا (ع) به دست روس های نا بکار

به توپ بستن گنبد امام رئوف

رویداد ننگین دیگر در تاریخ گنبد، به توپ بستن آن به دست روسی‌‌های تزاری است. آن‌‌ها در سال 1330 هـ.ق نقاطی از بدنه گنبد را به حجم یک کله قند شکاف دادند که اکنون هم از درون گنبد، جای اصابت تیرها قابل رؤیت است. همه این عوامل به اضافه ساییدگی روکش طلای گنبد بر اثر گذشت زمان، باعث شد که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی برای تعمیر و تزیین مجدد گنبد فکر اساسی شود.

این اتفاق ننگین در باغ خونی مشهد روی داد که با اشغال کردن این باغ توسط روس های تزاری، توپ های خود را در این باغ مستقر کرده و از آنجا به حرم مطهر را به توپ بستند. اکنون باغ خونی مشهد یک جاذبه تاریخی بوده و هتل یلدا مشهد، نزدیک ترین هتل مشهد به باغ خونی می باشد.

برای این منظور، خشت ‌‌های قدیمی را از سطح گنبد برداشتند و لایه ‌ای از بتون بر سطح آن ریختند. پس از آن با خشت ‌‌های مسی روکش طلا، سطح گنبد تزیین شد. این خشت ‌‌های زرین حدود هفتصد متر مربع از سطح گنبد را پوشش داده‌اند. در ادامه با مناره و گلدسته حرم آشنا می شوید.

مناره‌‌ ها و گلدسته حرم امام رضا (ع)

مناره یا منار در لغت یعنی جای نور و روشنایی و در اصطلاح، بنایی است بلند که از قدیم بر فراز ایوان اصلی مسجدها، زیارتگاه‌‌ها و مدارس دینی می‌ساختند و از آن برای پرتو افکنی و اذان‌گویی استفاده می‌کردند. علاوه بر این، مناره یا گلدسته، نمادی از مهم‌ترین عناصر معماری است که جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ معماری اسلامی و آداب و سنن اجتماعی ایران دارد.

حرم امام رضا
مناره ها و گلدسته های حرم مطهر رضوی

بنابراین، پیش از آن که مناره در کنار مسجد ها برای اذان‌ گویی ایجاد شود،‌ به عنوان برج‌‌ های راهنمایی بوده که مسافران را هدایت می ‌کرده و در مواردی میلِ نشان راهنما به حساب می‌آمده است. از این رو در تمام مکان های مذهبی ایران می توانید گلدسته هایی کوچک و بزرگ را مشاهده کنید که راهنمای شما بریا نزدیک شدن به خدا است.

تعداد کل مناره های حرم مطهر چقدر است؟

اکنون با احتساب دو مناره رفیع مسجد گوهرشاد، دوازده مناره در بناهای حوزه حرم حضرت امام رضا (علیه السلام) وجود دارد. در مجموعه قدیمی آستان قدس رضوی، دو مناره با اختلاف قدمت وجود دارد؛ یکی در جنوب صحن انقلاب، نزدیک گنبد طلا و دیگری مقابل و به قرینه آن، در شمال صحن و بالای ایوان عباسی. نزدیک ترین هتل مشهد به صحن انقلاب، هتل مدینه الرضا مشهد می باشد که در بست شیخ طوسی قرار گرفته است.

این دو مناره هر دو با روکش طلا تزیین شده‌اند و مناره نزدیک گنبد که به صورت منفرد ساخته شده، از سابقه تاریخی و قدمت بیشتری برخوردار است. احداث مناره به صورت منفرد تا قرن ششم ادامه داشته و از آن به بعد ساختن مناره به صورت زوج معمول شد.

بنابراین، تاریخ بنای مناره کنار گنبد به اوایل قرن ششم باز می‌گردد که به‌جای احداث دو مناره کنار گنبد، یک مناره ساخته شد. طهماسب صفوی در قرن دهم مناره مذکور را مرمت و به طلا آراسته کرد. بعد از آن، نادر شاه افشار همزمان با طلاکاری ایوان امیر علیشیر، مناره کنار گنبد را نیز دوباره طلاکاری کرد.

حرم امام رضا
نمایی از خادمان حرم مطهر در بالای مناره های حرم

ارتفاع مناره های حرم امام رضا

بلندی مناره کنار گنبد، از سطح صحن انقلاب تا انتها، 5/40 متر و محیط آن حدود 13 متر است. ابتدای قسمت پایین گلدسته از سطح بام ایوان آجرچینی شده و بالای آن با کاشی تزیین یافته است. از بالای کاشی تا انتهای گلدسته با خشت‌‌های مطلا از نوع خشت‌‌های مطلای گنبد پوشیده شده است.

زیر مناره، کتیبه‌ای به خط ثلث برجسته، حاوی صلوات بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) وجود دارد که در آخر آن نوشته شده: «کتبه بهاء الدین محمد الخادم 1142 هجری». بعد از آن آیه شریفه «ان الله یمسک السموات و الارض ان تزولا» دیده می‌شود.

آیه شریفه «انا فتحنا لک فتحاً مبیناً» نیزبه خط بنایی درشت، زیرکاشی‌کاری ساقه مناره نوشته شده است. گلدسته کنار گنبد که در 252 سال قبل طلا کاری شده بود، به دلیل ضخامت کم (حدود 4 هزارم میلیمتر) و تأثیر عوامل طبیعی، فرسوده و بدنما شده بود.

بازسازی گلدسته با خشت های طلا

از این‌رو پس از انقلاب اسلامی با خشت‌‌های مطلای جدید بازسازی شد. به همین منظور، مانند بازسازی گنبد، خشت‌های مطلای قدیمی و فرسوده برچیده و زیر آن بتون ریزی شد، پس از آن سطح گلدسته مجدداً با ورق‌‌های مسی که به روش الکترولیت، حدود 16 هزارم میلیمتر روکش طلا شده بود، پوشیده شد. اکنون حدود 145 متر مربع خشت زرین بر سطح گلدسته وجود دارد.

حرم امام رضا
نمایی فوق العاده زیبا از حرم مطهر و خادم با وفای امام رضا

دومین مناره، روی ایوان عباسی در شمال صحن انقلاب است که از آثار عهد نادری به شمار می‌رود در تاریخ آمده است: نادر شاه دستور داد گلدسته دیگری در مقابل گلدسته شاهرخی بسازند و گلدسته‌‌ها و ایوان امیر علیشیر نوایی در صحن انقلاب را طلا کنند. استاد علی نقی مشهدی در مدت یک سال، گلدسته جدید را ساخت و طلا کاری کرد.

این مناره نیز از نظر کاشی‌کاری و آجرچینی ساقه و طلاکاری بالای آن، به قرینه و همچون مناره کنار گنبد است. در کتیبه این گلدسته نیز صلوات بر معصومان (علیهم السلام) بر خشت‌‌های زراندود به خط ثلث نوشته شده و در آخر آن عبارت «فی ذیقعده الحرام سنه 1145» و زیر آن به خط نستعلیق عبارت «عالی جناب سلاله السادات العظام امیر سید احمد الحسینی سرکشیک و کلب عتبه علیه روضه رضویه محمد جعفر خادم فی شهر رمضان المبارک 1146» دیده می‌شود.

شکوه گسترش حرم امام رضا (ع) بعد از انقلاب اسلامی

افزایش جمعیت کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی که توأم با افزایش علاقه‌‌های مذهبی در مردم بود، موجب شد تعداد زائران مرقد منور ثامن الائمه (علیه السلام) نیز به‌طور چشمگیری افزایش پیدا کند، به‌طوری که وسعت حرم جوابگوی انبوه زوار مشتاق نباشد. از طرف دیگر، چون قسمت بالاسر مبارک، بتنی بوده و پی سختی داشت و سه طرف دیگر با پی آجری و سست بود، گنبد در مقابل نیروهای جانبی مانند نیروهای حادث از زلزله مقاومت نداشت.

حرم امام رضا
گسترش حرم مطهر علی بن موسی الرضا بعد از انقلاب

از این ‌رو بازسازی اطراف حرم ضروری بود. عملیات توسعه پشت سر مبارک، از اول آبان ماه 1358 شروع شد که طی آن به مساحت هجده متر مربع وسعت یافت و نمای آن مانند مسجد بالاسر مبارک، کاشی ‌کاری شد. بار دیگر در سال 1359 عملیات تجدید بنای اساسی و توسعه دو ضلع پیش‌رو و پایین پای مبارک به مساحت 36 متر مربع شروع شد و حرم امام رضا در 25 اسفند سال 1359 بازگشایی شد.

در این بازسازی، درِ پایین پا تعویض و اندازه آن به مقدار 70/1 متر افزایش یافت. عرض در چهار لتی فعلی 70/3 متر است. پیش روی مبارک دارای سه راه ورودی شد و وسعت چشمگیری پیدا کرد. در حال حاضر زائران به آسانی می‌توانند به زیارت بروند و یا هنگام توقف در دار الحفاظ ضریح مطهر را مشاهده کنند.

شاید کم سن و سال‌‌ها فلکه قدیم حضرت را زیاد به خاطر نیاورند، زمانی که حریم حرم خیلی کمتر از الآن بود و دور تا دور فلکه حضرت را حجره ‌‌های کوچک بازاری‌‌ ها فرا گرفته بود. اما مشهدی ‌‌های با سابقه و قدیمی، حتماً آن سال ‌‌ها را به یاد می ‌آورند. آن ‌‌ها وقتی خاطرات سی سال پیش ‌شان را با الآن مقایسه می‌کنند، می‌بینند خیلی چیزها تغییر کرده است.

حقیقتی که همه زائران دور و نزدیک حضرت رضا (علیه السلام) هم به آن معتقدند، این است که حرم از بعد از انقلاب به این طرف، چیز دیگری شده است؛ با شکوه‌تر و وسیع‌تر. افزایش تصاعدی زائران، عدم گنجایش فضاهای باز و سرپوشیده حوزه حرم و رواق ‌‌ها، عدم سهولت زیارت و آمد و رفت انبوه زائران و …، آستان قدس رضوی را وا داشت به راه ‌‌هایی فکر کند که ضمن در نظر گرفتن مسائل اجتماعی، فرهنگی زیارتی و خدماتی، بهترین و آرام ‌ترین فضاهای لازم برای زیارت و نیایش زائران فراهم شود.

افزایش 5 برابری زیر بنای حرم امام رضا (ع)

با عنایت تولیت عظمی آستان قدس رضوی، روند احداث فضاهای زیارتی، فرهنگی و خدماتی به‌سرعت افزایش یافت، به‌گونه‌ای که طی سال‌‌های اخیر، حجم عملیات اجرایی بالغ بر پنج برابر بناهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است. زیربنای اماکن در طول 12 قرن، حدود 12 هکتار بود، در صورتی که از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون به 90 هکتار رسیده است.

احداث بناهای سرپوشیده و فضاهای باز جدید، همراه با توسعه و ترمیم بناهای گذشته، از رویکردهای اصلی این ساخت و سازها بوده، ضمن این‌که آستان قدس رضوی در این سال ‌‌ها از توسعه فضاهای فرهنگی هم غافل نمانده است. با احتساب تلاش ‌‌های اخیر، از آغاز پیدایش حرم تاکنون، 26 بنای سرپوشیده به نام رواق، 9 فضای باز به نام صحن و 4 مدخل ورودی به نام بست در اطراف مضجع شریف رضوی ساخته شده است.

در ادامه مطلب جامع معرفی حرم امام رضا (ع) به مهم ‌ترین فعالیت ‌‌های انجام شده در جهت احداث و توسعه حرم رضوی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی که شامل سه بخش فضاهای عبادتی و زیارتی، فضاهای فرهنگی و فضاهای خدماتی است، به ‌طور خلاصه اشاره می‌ شود.

گسترش فضاهای عبادتی و زیارتی

بیشترین نِمود گسترش و ساخت و ساز اماکن متبرکه، در فضاهای عبادتی و زیارتی بوده است. در تمام این مکان‌‌ ها فنون و فناوری جدید با هنر و ذوق ایرانی، اسلامی آمیخته شده تا یک فضای روحانی همراه با آرامش خاطر برای زائر ایجاد شود. در این حوزه تغییرات زیر بیشتر از همه به چشم می‌خورد:
1-گسترش روضه منوره
2-توسعه روضه منوره از سه طرف
3-تعویض ضریح قدیم و نصب ضریح جدید (ضریح پنجم)
4-تعویض سنگ قبر صندوقچه ‌ای درون حرم
5-نصب سنگ جدید و تعویض سنگ ‌‌های کف روضه منوره

رواق ‌‌های جدید حرم مطهر

احداث رواق جدید بالاسر مبارک در محدوده رواق‌های دار السیاده، دار الشرف و دار الولایه با زیربنای 536 متر مربع
احداث رواق دار الولایه در غرب و شمال غربی حرم امام رضا با زیربنای 1965 متر مربع
احداث رواق دار الاجابه در بخش تحتانی رواق دار الولایه با زیربنای 1965 متر مربع
احداث رواق دار الهدایه در جنوب غربی حرم امام رضا با زیربنای 536 متر مربع
احداث رواق دار الرحمه در جنوب غربی روضه منوره با زیربنای 831 متر مربع
احداث رواق دار الحکمه در حد فاصل بین صحن انقلاب و صحن آزادی و بست شیخ حر عاملی با زیربنای 1468 متر مربع
احداث رواق دار الحجه در بخش تحتانی صحن انقلاب با زیربنای 6799 متر مربع
احداث رواق امام خمینی (قدس سره) در دو طبقه با مساحت 9840 متر مربع و زیربنای 22000 متر مربع
احداث رواق دار الکرامه در ضلع شمال شرقی روضه منوره و جنوب شرقی صحن انقلاب با 1830 متر مربع زیربنا، در زمینی  به مساحت 488 متر مربع
توسعه رواق دار الضیافه

صحن‌‌های جدید حرم مطهر رضوی

احداث صحن جمهوری اسلامی بدون احتساب زیرزمین با زیربنای 19065 متر مربع
احداث صحن قدس در جنوب روضه منوره و جنب مسجد گوهرشاد با زیربنای 6969 متر مربع
احداث صحن جامع رضوی در ضلع جنوبی اماکن متبرکه با 117584 متر مربع زیربنا (نزدیک ترین هتل به صحن جامع رضوی، هتل اترک مشهد می باشد)
احداث صحن غدیر، صحن جانبی ضلع غربی صحن جامع با مساحت 14414 متر مربع
احداث صحن کوثر، صحن جانبی ضلع شرقی صحن جامع با مساحت 15266 متر مربع
احداث صحن هدایت که در ضلع شرقی اماکن متبرکه واقع شده و 17980 متر مربع زیربنا دارد. (نا گفته نماند هتل قصرالضیافه مشهد در حن هدایت واقع می باشد)

گسترش فضاهای فرهنگی حرم مقدس امام هشتم

کتابخانه، دانشگاه، موزه و …؛ شاید تا چند سال پیش تصور این مکان‌‌ها در فضاهای زیارتی بعید به نظر می‌رسید،اما زائران حرم رضوی خیلی وقت است که در کنار زیارت، از این امکانات فرهنگی هم استفاده می‌کنند.در زمینه گسترش فضاهای فرهنگی حرم امام رضا در بعد از انقلاب اسلامی تلاش ‌های زیر صورت گرفته است:

حرم امام رضا
کتابخانه ای وسیع در حرم مطهر امام رئوف، امام رضا (ع)

کتابخانه و دانشگاه

احداث دانشگاه علوم اسلامی رضوی با دو ساختمان شماره 1 در مساحت 9413 متر مربع و زیربنای 22000 متر مربع  ساختمان شماره 2 با مساحت 5109 و زیربنای 12000 متر مربع
احداث کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در شمال غربی حرم امام رضا با زیربنای 28000 متر مربع در سه طبقه، در زمینی به مساحت 11000 متر مربع
احداث کتابخانه مسجد گوهرشاد در جنوب غربی روضه منوره با زیربنای 1200 متر مربع در زمینی به مساحت 997 متر مربع
احداث ساختمان بنیاد پژوهش‌‌های اسلامی به مساحت 11988 متر مربع و زیربنای 24000 متر مربع
احداث ساختمان مدیریت حوزه علمیه خراسان با مساحت 1455 متر مربع و زیربنای 5440 متر مربع

موزه ‌‌های جدید آستان متبرکه رضوی

احداث موزه قرآن (گنجینه قرآن و نفایس) با مساحت 1687 متر مربع و زیربنای 4507 متر مربع
توسعه موزه مرکزی و احداث موزه‌‌های تمبر و اسکناس، ساعت، صدف، سلاح و…
به مساحت 1382 متر مربع و زیربنای 5462 متر مربع
احداث موزه فرش به مساحت 2331 متر مربع و زیربنای 6600 متر مربع
بازسازی بنا های تاریخی حرم ضامن آهو
بازسازی مدرسه نواب با همان طرح سابق خود با زیربنای 7450 متر مربع و مساحت 2650 متر مربع
بازسازی مقبره پیر پالان‌دوز با مساحت 2403 متر مربع و زیربنای 6630 متر مربع
بازسازی مسجد صدیقی‌‌ها با مساحت 930 متر مربع و زیربنای 1132 متر مربع
بازسازی مسجد ملاهاشم با مساحت 606 متر مربع و زیربنای 1516 متر مربع
نوسازی مدارس علمیه پریزاد و دو در
مرمت و بازسازی مقبره شیخ حر عاملی
پروژه مقبره شیخ طبرسی در ضلع شمالی حرم امام رضا، کنار باغ رضوان با مساحت 240 متر مربع و زیربنای 252 متر مربع
گسترش فضا های خدماتی در حرم مقدس امام رئوف:

بست‌‌های جدید حرم مطهر

احداث بست شیخ بهائی در جنوب غربی روضه منوره با مساحت 3510 متر مربع
توسعه و بهسازی بست شیخ طبرسی در شمال روضه منوره با مساحت 1887 متر مربع
توسعه و بهسازی بست شیخ طوسی در شمال غربی روضه منوره با مساحت 3520 متر مربع
توسعه و بهسازی بست شیخ حر عاملی در شمال شرقی حرم امام رضا با مساحت 3448 متر مربع
احداث بست خسروی نو به ورودی باب الجواد (علیه السلام) در جنوب اماکن متبرکه در سه طبقه با مساحت 7256 متر
مربع و زیربنای کل 14570 متر مربع احداث بست امام رضا (علیه السلام) و ورودی باب الرضا (علیه السلام) در ضلع جنوب
شرقی اماکن متبرکه با مساحت 3393 متر مربع و زیربنای 5537 متر مربع

حرم امام رضا
گسترش فضاهای خدماتی برای زائران امام رضا (ع)

پارکینگ‌‌ها، زیرگذرها و دوربرگردان‌‌ها

احداث پارکنیگ شماره 1 در زیر صحن غدیر که در تراز 20/7 متر قرار دارد و زیربنای 55810 متر مربع را در برگرفته است.
احداث پارکینگ شماره 2 واقع در زیر صحن کوثر و قسمتی از ضلع شرقی صحن جامع رضوی با گنجایش 452 خودرو و
مساحت 27234 متر مربع
احداث پارکینگ شماره 3 در زیر صحن هدایت با گنجایش 493 خودرو و 20470 متر مربع مساحت
احداث پارکنیگ شماره 4 جنب سردر شیرازی با گنجایش 521 خودرو و 9485 متر مربع زیربنا
احداث رینگ زیرگذر اطراف حرم امام رضا به مساحتی بالغ بر 31304 متر مربع
اتصال دوربرگردان‌‌ها و زیرگذر با مساحت 26554 متر مربع
احداث دوربرگردان بست شیخ طوسی با مساحت 12258 متر مربع
احداث دوربرگردان بست شیخ حر عاملی با مساحت 10398 متر مربع
احداث دوربرگردان شیخ طبرسی با مساحت 15091 متر مربع
احداث سردرهای ورودی سه دور برگردان شیرازی با زیربنای 25492 متر مربع، نواب با زیربنای 16850 متر مربع و طبرسی با زیربنای 27715 متر مربع
مهمان‌سراها، بازارها، سرویس‌‌های بهداشتی
توسعه مهمان‌سرای حضرت در ضلع شمالی بست شیخ حر عاملی
با مساحت حدود 1066 متر مربع و زیربنای حدود 4264 متر مربع
احداث بازارچه هدایت
احداث راسته بازار
احداث زائرسرا
احداث مجتمع خدماتی کوثر با زیربنای 18086 متر مربع در دو طبقه تجاری و دو طبقه سرویس‌‌های بهداشتی
مجتمع خدماتی غدیر با زیربنای 19000متر مربع در دو طبقه تجاری و دو طبقه سرویس‌‌های بهداشتی
احداث سرویس‌‌های بهداشتی در بست شیخ طوسی
احداث سرویس‌‌های بهداشتی در بست شیخ بهائی
امکانات دیگر آستان مقدس امام رضا (ع)
احداث آسایشگاه خدام، طبقه فوقانی رواق دار الولایه
احداث ساختمان اداری دانشگاه علوم اسلامی رضوی
احداث کفشداری 13 و 14
احداث مرکز کنترل صوت
احداث باغچه مرتفع غربی
احداث باغچه مرتفع شرقی
احداث انبار فرش
احداث کوچه 8 و 14 متری
احداث موتورخانه‌‌های قطاع 1 و 2 و 4
احداث بلوک ب شرقی
احداث بلوک ب غربی
احداث سرای میر معین

معرفی اماکن کمتر شناخته شده در حرم امام رضا (ع)

وضعیت فعلی حرم واژه «حرم» در ذهن اکثر زائران، ضریح مقدس را تداعی می‌کند. اما در واقع به فضای مربع شکلی که بقعه مبارکه را در برگرفته و شامل گنبد، سنگ مرقد و ضریح مقدس می‌شود، حرم می‌گویند. حرم از طریق صفه‌‌هایی به داخل و خارج مرتبط می‌شود. شکل هندسی حرم امام رضا، تقریباً مربع است که مساحت آن بعد از عملیات توسعه به حدود 182 هزار متر مربع رسیده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در ادامه عملیات و اقدامات ساختمانی در اماکن، قسمت‌‌هایی دیگر از حرم امام رضا، از جمله پشت سر و پیش رو و پایین پای مبارک نیز توسعه یافت و با انجام عملیات توسعه، نمای آن همانند ضلع بالاسر مبارک، با کاشی معرق تزیین شد. حرم از دو طرف (جنوب و مشرق) به وسیله درهای طلا به رواق‌‌ها راه دارد و از دو طرف دیگر، (شمال و مغرب) از طریق دو صفه بزرگ، به دیگر رواق‌‌ها و مسجد بالاسر مرتبط است.

صفه جنوبی

صفه جنوبی در ضلع پیش روی مبارک واقع است و در طلای پیش رو، در معبر این صفه جای دارد. این صفه راه ارتباطی رواق دار الحفاظ و روضه منوره است.

صفه شمالی

این صفه در پشت سر مبارک واقع شده و راه ارتباطی میان حرم و دو رواق دار الفیض و توحیدخانه است.

صفه شرقی

صفه شرقی در ضلع پایین پای مبارک واقع شده و از این طریق، رواق گنبد حاتم خانی به حرم مرتبط می‌شود. بر بلندای قامت این صفه نیز دری زرین نصب شده است.

صفه غربی یا صفه بالاسر حضرت:

این صفه در ضلع غربی حرم واقع شده و راهی است بین حرم و مسجد بالاسر.

واقعه و حادثه های حرم مطهر امام رضا

حرم مطهر امام رضا (ع) نیز مانند دیگر آثار تاریخی مورد بی محبتی ها و بی احترامی بسیاری شده است که بیشتر آن ها دلخراش هستند. در این بخش از مطلب می خواهیم به معرفی حوادث حرم امام رضا (ع) و اتفاق های ناگواری که پیش آمده بپردازیم تا باز هم از معجزات امام هشتم شگفت زده شوید.

حرم امام رضا
حمله مغول ها به ایران، اولین حادثه حرم مطهر

اولین حادثه در حرم امام هشتم، حمله مغول ها

مهم ترین و اولین حادثه ای که در ایران رخ داد، حجوم مغول ها به ایران بود، مغول ها پس از کشتار مردم شهر طوس، وارد شهر مشهد شده و مردمان این شهر مقدس را نیز کشتند. این اتفاق در سال 618 ه-ق افتاد که طبخ برخی از گفته ها، مغول ها به آستان مقدس رضوی بی حرمتی نکرده و عده ای دیگر معتقدند اموال حرم را سرقت کرده و آسیب های کمی به حرم امام رضا (ع) رساندند.

مصون ماندن حرم مطهر امام رئوف از توپ های روسی

یکی دیگر از معجزات امام هشتم در این بخش گفته می شود که آن هم مصون ماندن حرم امام هشتم در برابر توپ های روسی است. بله در سال 1330 ه-ش سربازان چکمه پوش روسی به شکل وحشیانه ای حرم امام رضا را به توپ و مسلسل بستند.

حرم امام رضا
خرابی های حرم مطهر به دست روس ها

زائران بسیاری در این حادثه فاجعه بار به شهادت رسیدند. با این که گنبد حرم آسیب هایی را متحمل شد؛ ولی بازهم تخریب نگردید و این یکی از معجزاتی است که مشهدی ها به آن عقیده دارند. البته سخن های بیشماری برای  حمله روس ها به حرم وجود دارد که با هم مختلف  ناسازگار است.

واقعه خونین مسجد گوهرشاد

همانطور که آگاه هستید مسجد گوهرشاد یکی از مکان های مهم زیارتی در حرم امام رضا (ع) می باشد که شاهد واقعه ای خونبار بوده است. این مسجد زیبا در زمان تیموریان و به دست گوهرشاد بانو، همسر شاهرخ تیموری ساخته شد. در مسجد گوهرشاد که به زیبایی طراحی و تزئین شده، می توان خط ثلث هایی را دید که زبان از وصف آن قاصر می ماند.

در تیر ماه سال 1314 مردم مشهد به دلیل تغییر پوشش بانوان و نداشتن اجباری حجاب به پا خاستند و رژیم مستبد پهلوی را محکوک کردند. شاه آن زمان (رضاخان معروف به رضا قزاق) دستور کشتار مردم را داد تا مسئله را تمام کند. از این رو دژخیمان شاه، با بی رحمی تمام درهای مسجد و حرم را بستند و به سمت نمازگزاران مسجد و زائران حرم گلوله شلیک می کردند.

حرم امام رضا
واقعه خونین مسجد گوهرشاد توسط دژخیمان رضا خان

انفجار تروریستی در آستان مقدس رضوی به دست منافقین

بعد از واقعه خونین مسجد گوهرشاد؛ یک اتفاق و حادثه دلخراش در حرم امام رضا (ع) روی داد که بیشتر مردم ایران را داغدار کرد. این حادثه انفجار حرم مطهر به دست منافقین بود که در 30 خرداد 1330 اتفاق افتاد. همزمانی روزعاشورا با واقعه انفجار سبب شده بود تا خیل عظیمی از عزاداران حسینی در این انفجار به شهادت برسند و زخمی شوند.

در پی این حادثه دردناک 26 نفر به شهادت رسیدند و بیش از 320 نفر زخمی شدند. آینه کاری ها و کاشی کاری های 800 ساله حرم، در این انفجار متاسفانه از بین رفت و پس از این حادثه بود که بازرس هایی از طرف تولیت حرم مطهر برای بازرسی مردم گمارده شدند. همین امر سبب شد تا ائران مطهر امام رضا (ع) پس از بازرسی و تفتیش کامل وارد صحن مقدس رضوی بشوند.

آرامگاه های مهم در حرم امام رضا (ع)

حرم مقدس امام مهربانی ها علاوه بر این که آرامگاه بسیاری از اشخاص سرشناس است ولی تعدادی مقبره در این آستان مقدس وجود دارد که خاص هستند. این آرامگاه ها بسیار معتبر بوده و برای هر یک از مردم ایران، اهمیت و ارزش والایی دارند. در ادامه همراه پرشین هتل باشید تا شما را با این اشخاص آشنا نماییم.

حرم امام رضا
آرامگاه پیر پالان دوز در حرم مطهر رضوی

پیر پالان دوز یا شیخ محمد عارف عباسی!

شاید واژه پیر پالان دوز برای بیشتر مردم آشنا باشد ولی کسی نداند که پشت چهره پیر پالاندوز چه کسی است. شیخ محمد عارف عباسی معروف به پیر پالان دوز، سر سلسله ذهبیه نیز بوده است. اگ کنجکاو شده اید که با داستان این شخص بزرگ آشنا شوید، توصیه می کنیم مطلب آرامگاه پیر پالاندوز را مطالعه فرمایید.

آرامگاه شیخ طبرسی و خیابانی مزین به نام آن

شیخ طبرسی با لقب امین الاسلام یکی از عالمان زمان خود بوده است که به دلیل کتاب ها و سخنان عالمانه خود نزد مردم مشهور است. در شهر مشهد خیابان و بَستی نیز مزین به نام شیخ طبرسی می باشد که محله نوغان در خیابان طبرسی وجود دارد. داستان این عالم بزرگوار بوده که توصیه می کنیم برای آگاهی بیشتر به مطلب مقبره شیخ طبرسی مراجعه نمایید.

حرم امام رضا
مقبره شیخ طبرسی در آستان قدس رضوی

شیخ بهایی معمار حرم مطهر و حمامی مرموز در اصفهان

شیخ بهایی بدون شک یکی از معروف ترین ریاضی دانان و عالمان عصر معاصر است که معمار بسیاری از بناهای مهم ایران بوده است. از جمله این بناها می توان به حرم مطهر امام رضا (ع) و حمامی مرموز در اصفهان به نام حمام شیخ بهایی اشاره کرد. اگر می خواهید زندگینامه شیخ بهایی را مورد مطالعه قرار دهید، فقط کافی است که بر روی کلمه کلیک نمایید.

حرم امام رضا
آرامگاه شیخ بهایی معمار حرم مطهر رضوی

شیخ حر عاملی از دیگر چهره های معروف مدفون در حرم مطهر

شیخ حر عاملی یکی دیگر از چهره های دانشمند و معروف علم فقه است که نام اصلی آن شیخ المحدثین محمد بن حسن می باشد. مقبره این دانشمند و عالم بزرگوار شیعه در ضلع شمال شرقی صحن عتیق (صحن انقلاب اسلامی) قرار گرفته است. از کتاب های مشهور این دانشمند می توان به وسائل الشیعه اشاره کرد.

حرم امام رضا
آرامگاه شیخ حر عاملی در آستان امام معین الضعفا

اسامی مختلف حرم مطهر علی بن موسی الرضا (ع)

تا این بخش از مطلب با مکان های مختلف حرم اما مهربانی ها اشنا شده اید، وقت آن رسیده که نام های آستان مقدس رضوی را هم یاد بگیرید و به دانش خود اضافه نمایید. این اسامی بدین شرح می باشد:
ارض اقدس
بقعه متبرکه
روضه منوره
روضه مقدسه
روضه رضویه
عتبه عالیه
کعبه آمال (به معنی قبله آرزو)
معین الضعفا
قبله هشتم
آستان مقدس ملائک پاسبان 

رواق‌‌های حرم امام رضا

اماکن سرپوشیده اطراف حرم امام رضا، رواق نام دارد. رواق‌‌ها بناهایی با ارتفاع‌‌های مختلف هستند که به‌تدریج در اطراف روضه مبارکه ساخته شده و به مرور تغییراتی در آن‌‌ها به وجود آمده است. در حال حاضر، مضجع شریف رضوی را 26 رواق از اطراف و جوانب در برگرفته و یک رواق نیز در شمال شرقی حرم امام رضا در حال احداث است. هر یک از این بناها دارای موقعیت مکانی، ابعاد، سابقه تاریخی، تزیینات، کتیبه ‌‌های نفیس و احیاناً توسعه و نوسازی است که بر اساس تقدم و تأخر زمانی، در ادامه به آن ‌‌ها اشاره می ‌شود.

حرم امام رضا
رواق امام خمینی (ره) در آستان امام رئوف

لیست رواق ها

رواق دار الحفاظ
رواق دار السیاده
رواق گنبد حاتم خانی
رواق گنبد الله وردیخان
رواق توحید خانه
رواق دار الفیض
رواق دار الشکر
رواق دار الشرف
رواق دار الضیافه
رواق دار السعاده

حرم امام رضا
نمای دیگری از رواق امام خمینی (ره)


رواق دار السلام
رواق دار السرور
رواق دار العزه
رواق دار الذکر
رواق دار الزهد
رواق شیخ بهاء الدین
رواق دار العباده
رواق دار الاخلاص
رواق دار الولایه
رواق دار الاجابه
رواق دار الهدایه
رواق دار الرحمه

حرم امام رضا
رواق دارالحجه در استان امام مهربانی ها


رواق دار الحکمه
رواق دار الحجه
رواق امام خمینی (قدس سره) بزرگ ترین رواق حرم
رواق دار الکرامه

آیا حرم امام رضا باز است؟

تعطیلی حرم امام رضا (ع) به دلیل ویروس منحوس کرونا اتفاق افتاده است تا جان زائران امام هشتم به خطر نیوفتد. ولی در حال حاضر حرم مطهر امام رضا (ع) باز بوده و عاشقان زیارت می توانند به مضجع شریف امام مهربانی ها مشرف شوند.

تعطیلی حرم امام رضا (ع) دغدغه ای بود که بیشتر عارفان و عاشقان اهل بیت به این مسئله واکنش نشان داده و ناراحتی خود را ابراز نمودند. اما پس از مدتی و آرام شدن بیماری کووید 19، بازگشایی حرم امام رضا (ع) انجام گرفت و سیل عظیمی از مردم مشهد و زائران، به پابوس امام رئوف رفتند.

با این که بازگشایی حرم امام رضا صورت گرفته اما همچنان محدودیت هایی برای سلامتی زائران در نظر گرفته شده است. نماز های جماعت با فاصله برگزار شده و تمامی دیوار ها، درب ها، رواق ها و دیگر اماکن حرم مطهر رضوی به طور مرتب ضدعفونی می گردند.

منابع :