مسجد جامع عتیق شیراز : مسجدی که درونش خدای خانه دارد !

به گفته کارشناسان پرشین هتل ، شیراز، شهر شاعران و عطر گل و بلبل، مملو از آثار تاریخی منحصر به فرد است که مسجد جامع عتیق به‌عنوان قدیمی‌ترین مسجد این شهر، جایگاه ویژه‌ای دارد. این مسجد که با نام‌های مسجد جمعه و آدینه نیز شناخته می‌شود، نمونه‌ای برجسته از معماری اسلامی ایران است.

در این مطلب از مجله گردشگری ، قصد داریم مسافران شیراز را با این اثر تاریخی مهم آشنا کنیم تا سفرشان به این شهر زیبا پربارتر و آگاهانه‌تر باشد. پرشین هتل به‌عنوان مرجعی معتبر در رزرو اقامت، به معرفی جاذبه‌های گردشگری ایران کمک می‌کند تا سفر شما خاطره‌انگیزتر و با کیفیت‌تر شود.

تاریخچه باشکوه مسجد جامع عتیق شیراز

تاریخ ساخت مسجد جامع عتیق شیراز به دوران صفاریان باز می‌گردد. این مسجد در سال ۲۸۱ هجری قمری به دستور عمرو لیث صفاری، دومین فرمانروای سلسله صفاریان ساخته شده است. عمرو لیث صفاری که بین سال‌های ۲۶۵ تا ۲۸۷ هجری قمری بر فارس حکومت می‌کرد، ساخت این مسجد را به عنوان شکرانه تصرف شیراز انجام داد و این موضوع می‌تواند برای کسانی که رزرو تور شیراز دارند، نقطه شروعی معنوی و تاریخی باشد.

باستان‌شناسان معتقدند که این مسجد بر روی بقایای عبادتگاهی قدیمی ساخته شده است. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد این مسجد را روی بقایای عبادتگاهی قدیمی (احتمالاً آتشکده) بنا کرده‌اند و حتی نقشه بنای قبلی در طراحی مسجد نیز تأثیرگذار بوده است. این موضوع نشان‌دهنده تداوم تاریخی و فرهنگی مکان‌های مقدس در ایران است که هنگام رزرو هتل شیراز، بازدید از این آثار را برای مسافران ارزشمندتر می‌کند.

تحولات تاریخی و بازسازی ها

مسجد جامع عتیق در طول تاریخ خود دچار تغییرات و بازسازی های متعددی شده است. مهم ترین این تحولات در دوره ایلخانان اتفاق افتاد. در نیمه قرن هشتم هجری (752 هجری قمری) و به دستور شاه اسحاق اینجو، معروف ترین و واپسین فرمانروای آل اینجو و هم عصر حافظ شیرازی، در میان حیاط مسجد عتیق، ساختمانی به نام دارالمصحف بنا شده است.

شاه اسحاق اینجو که در اواخر دوره ایلخانان بر فارس و اصفهان حکومت می کرد، با ساخت این بنا نقش مهمی در تکمیل مجموعه مسجد ایفا کرد. این دوره برای تاریخ مسجد بسیار حائز اهمیت است زیرا حافظ شیرازی نیز در همین زمان زندگی می کرد و احتمالا ارتباط نزدیکی با این مسجد داشت.

موقعیت جغرافیایی و دسترسی

مسجد جامع عتیق در موقعیتی استراتژیک در شرق حرم شاهچراغ (ع) قرار دارد. این مسجد به گونه ای طراحی شده که یکی از ورودی هایش از داخل حیاط حرم شاهچراغ است که نشان دهنده ارتباط عمیق این دو مکان مقدس است.برای دسترسی به مسجد، بازدیدکنندگان می توانند از دو مسیر استفاده کنند. راه اول ورود از داخل حرم شاهچراغ و راه دوم ورود مستقیم از خیابان کنار شاهچراغ است. این تنوع در مسیرهای دسترسی باعث شده تا زائران و گردشگران به راحتی بتوانند از این اثر تاریخی بازدید کنند.

برای آنان که قصد اقامت در شیراز را دارند، رزرو هتل شیراز از طریق پلتفرم‌های معتبر مانند پرشین هتل می‌تواند تجربه سفری راحت و دلپذیر را فراهم آورد. هتل بزرگ شیراز یکی از گزینه‌های محبوب در میان مسافران است که با امکانات کامل و چشم‌انداز زیبا، اقامتی فراموش‌نشدنی را رقم می‌زند.

ویژگی های بی نظیر معماری 

مسجد جامع عتیق بر خلاف دیگر مساجد شیراز ظاهری بسیار ساده دارد و تنها کاشی کاری های آبی رنگی بر قسمت هایی از آن خودنمایی می کنند. این سادگی ظاهری در واقع نشان دهنده عمق معنوی و اصالت تاریخی بناست که در دوران ساخت، توجه بیشتر به عملکرد تا تزیینات بوده است.

معماری این مسجد نمونه ای از مساجد جامع اولیه ایران است که علاوه بر نقش مذهبی، کارکردهای اجتماعی و سیاسی نیز داشته اند. این مسجد اولین هسته مذهبی در شهر شیراز است که جدا از عملکرد مذهبی نقش اجتماعی-سیاسی نیز داشته است و به همین دلیل دارای 6 ورودی در اضلاع مختلف می باشد.

بخش های مختلف مسجد

مسجد جامع عتیق شیراز از بخش های مختلفی تشکیل شده که هر یک ویژگی های خاص خود را دارند:

ضلع شمالی:

این بخش دارای دو در شمال شرقی و شمالی، یک ایوان و شبستان است. درب شمالی این مسجد به دروازه امام معروف است و کتیبه ای بر فراز آن قرار دارد. طاق مروارید یکی از زیباترین بخش های این ضلع است که با سقف مقرنس و دو گلدسته زیبا، جلوه خاصی به مسجد بخشیده است.

ضلع شرقی:

 در این بخش شبستانی وجود دارد به عرض 17 متر و طول 30 متر که بخشی از آن دو طبقه است. تمام دیوارهای این شبستان دارای کاشی هایی است که به آیات، احادیث، خطوط اسلیمی و گل و بته مزین شده اند.

ضلع غربی:

این قسمت دارای رواق های زیبا با چندین دهانه است که ورودی حرم شاهچراغ نیز به شمار می آید. صحن مسجد: فضای مرکزی مسجد با سنگ های مرمر فرش شده که در وسط آن خدایخانه قرار دارد.

خدایخانه: جواهری در قلب مسجد

یکی از متفاوت ترین بخش های مسجد جامع عتیق، خدایخانه یا دارالمصحف است که در وسط حیاط مسجد قرار دارد. این عمارت درست در وسط حیاط مسجد و حدود یک متر بالاتر از سطح آن قرار دارد و از سنگ و گچ ساخته شده است. این بنا با نام های کعبه ثانی، بیت المقدس و دروازه زمان نیز شناخته می شود.

دارالمصحف مکانی بوده برای نگهداری و تلاوت قرآن مجید. در داخل بنا قرآنی 30جزئی وجود داشت که مربوط به دوره شاه اسمائیل صفوی بود. در گوشه صفحه های آن، اسم مسجد عتیق را نوشته بودند. امروزه این قرآن ها در موزه پارس شیراز نگهداری می شوند.

کاربرد تاریخی خدایخانه

در زمان های بسیار قدیم که سفر حج توسط کاروان انجام می شد و حجاج حدود 2 ماه در راه بودند امکان ارسال روحانی همواره موجود نبود و به دلیل پیچیدگی مراحل حج از مسجد عتیق به عنوان مسجد الحرام و خدایخانه به عنوان کعبه استفاده می شد تا آموزش کامل و عملی به حجاج داده شود.

این کاربرد آموزشی نشان دهنده اهمیت علمی و فرهنگی مسجد در گذشته است. علمای دینی در این مکان به تدریس قرآن و احکام فقهی می پرداختند و حجاج شیرازی قبل از عزیمت به حج، مراسم و اعمال حج را در اینجا فرا می گرفتند.

پیوند حافظ شیرازی با مسجد عتیق

یکی از جذاب ترین جنبه های تاریخی مسجد جامع عتیق، ارتباط آن با حافظ شیرازی است. امین احمد رازی، تذکره نویس و ادیب ایرانی قرن یازدهم هجری در بخشی از کتاب هفت اقلیم خود مفصل درباره حافظ سخن می گوید؛ بر اساس گفته وی مسجد عتیق مسجدی بوده که حافظ شیرازی هر شب جمعه به آن می رفت و قرآن تلاوت می کرد.

محققان ادبی معتقدند که این حضور منظم حافظ در مسجد تنها به دلیل تدین شخصی او نبوده است. برخی از محققان ادبی با استناد به اینکه حافظ از طریق مشاغل دیوانی (حکومتی) هزینه های خود را تامین می کرده است بر این باورند که این شاعر از طرف شاه اسحاق اینجو، مسئولیت خدایخانه را بر عهده داشته و به همین دلیل در این عمارت حضور می یافته است.

این ارتباط میان حافظ و مسجد عتیق، ابعاد تازه ای از شخصیت این شاعر بزرگ را آشکار می کند و نشان می دهد که او علاوه بر شاعری، نقش های اجتماعی و فرهنگی مهمی نیز در شیراز داشته است.

باورها و افسانه های مردمی

مسجد جامع عتیق در فرهنگ عامه شیراز جایگاه ویژه ای دارد و باورهای مختلفی درباره آن وجود دارد. مردم شیراز بر این باور هستند که در زیر خدایخانه اژدهای خفته (عصای موسی) وجود داشته است. این باور نشان دهنده عمق مذهبی و معنوی این مکان در ذهن مردم است.

یکی دیگر از باورهای رایج این است که قبله قبل از تغییر به این سمت بوده و به این مسجد مسجدالاقصی نیز می گویند. برخی معتقدند که این مسجد تغییر کاربری داده شده و ابتدا آتشکده بوده است.

این باورها و افسانه ها، هر چند از نظر تاریخی قابل اثبات نیستند، اما نشان دهنده اهمیت عمیق این مسجد در فرهنگ مردم شیراز هستند و باعث شده تا این مکان نه تنها به عنوان یک اثر تاریخی، بلکه به عنوان یک مرکز معنوی و فرهنگی مورد احترام قرار گیرد.

بخش های معماری و هنری

یکی از بخش های مهم مسجد جامع عتیق، دیوار ندبه است که در ضلع جنوبی مسجد قرار دارد. علامت یک سرو با کاشی های آبی رنگ بر روی یک دیوار در بخش جنوبی مسجد جامع عتیق در شیراز، نشان دهنده دیوار ندبیه است. در روایات سنتی چنین آمده که براق، مرکبی که پیامبر (ص) را به معراج رسانده، از این مکان حرکت کرده است.

کاشی کاری و تزیینات

کاشی کاری های سقف مسجد فوق العاده است. تزیینات مسجد عمدتا شامل کاشی کاری های آبی رنگ، خطوط اسلیمی، آیات قرآنی و احادیث است که بر دیوارهای مختلف مسجد حک شده اند. این تزیینات نه تنها زیبایی بصری به مسجد می بخشند، بلکه حاوی مضامین معنوی و مذهبی عمیقی هستند.

کتیبه ها و خطاطی

کتیبه های موجود در مسجد از نمونه های ارزشمند هنر خطاطی ایرانی محسوب می شوند. کتیبه خدایخانه که به خط یحیی الجمالی الصوفی، خطاط نامدار زمان شاه اسحاق نوشته شده، شامل اشعار عربی در شان قرآن و به خط ثلث است. این کتیبه ها نه تنها ارزش هنری دارند، بلکه اطلاعات تاریخی مهمی درباره دوره های مختلف ساخت و بازسازی مسجد ارائه می دهند.

تاثیر مسجد در تاریخ شیراز

مسجد جامع عتیق نقش مهمی در شکل گیری هویت تاریخی و فرهنگی شیراز داشته است. می گن این مسجد هسته اولیه تشکیل شهر شیراز است. این موضوع نشان می دهد که شهر شیراز در اطراف این مرکز مذهبی و فرهنگی شکل گرفته و رشد کرده است.

در دوران مختلف تاریخی، این مسجد نه تنها محل عبادت، بلکه مرکز فعالیت های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بوده است. در دوران پهلوی مسجد جامع عتیق مهم ترین پایگاه حضرت آیت الله دستغیب (ره) و مردم انقلابی شیراز به شمار می رفت.

این نقش چندگانه مسجد در طول تاریخ، آن را به یکی از مهم ترین نمادهای هویت شیراز تبدیل کرده است. برای گردشگرانی که قصد شناخت عمیق تر شیراز را دارند، رزرو تور شیراز می تواند فرصت مناسبی برای آشنایی با این و سایر آثار تاریخی شهر فراهم آورد.

اهمیت در سفرنامه های تاریخی

مسجد جامع عتیق شیراز در سفرنامه های کهن بارها مورد اشاره قرار گرفته است. مقدسی، جهانگرد اوایل قرن چهارم هجری قمری، مسجد عتیق را در هفت اقلیم بی نظیر می داند و ابن بطوطه، سیاح معروف قرن هشتم هجری قمری، در سفرنامه خود، مسجد عتیق را یکی از وسیع ترین و زیباترین مساجد جهان معرفی می کند.

این شهادت های تاریخی نشان می دهد که مسجد جامع عتیق حتی در گذشته های دور نیز به عنوان یکی از شاهکارهای معماری اسلامی شناخته می شده و مورد تحسین جهانگردان و دانشمندان قرار می گرفته است.

ثبت در آثار ملی

این مسجد در 15 دی ماه 1310 و به شماره 72 در میان آثار ملی ایران ثبت شده است. این ثبت رسمی نشان دهنده اهمیت ملی و بین المللی این اثر است و متعهد می کند که نسل های آینده نیز بتوانند از این میراث ارزشمند بهره مند شوند.

مرمت و حفاظت

مسجد جامع عتیق در طول تاریخ خود چندین بار مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. بنای این مسجد در طول حیات خود بارها مرمت شده است که بسیاری از این مرمت ها قدمت قابل توجهی دارند. مهم ترین مرمت ها در دوره صفویه انجام شده که شامل بازسازی ورودی ضلع شمالی و تجدید کاشی کاری های مختلف بوده است.

در دوران معاصر نیز توجه ویژه ای به حفظ و مرمت این اثر ارزشمند شده است. مرمت خدایخانه در سال 1315 و سایر فعالیت های حفاظتی نشان دهنده تعهد مسئولان فرهنگی کشور به حفظ این میراث ملی است.

راهنمای بازدید

بهترین زمان برای بازدید از مسجد جامع عتیق، ساعات صبح و عصر است که نور طبیعی به بهترین شکل تزیینات و کاشی کاری های مسجد را نمایان می کند. همچنین روزهای جمعه که مسجد میزبان نمازگزاران بیشتری است، فضای معنوی خاصی دارد.

در فصل بهار که شیراز در اوج زیبایی قرار دارد، بازدید از این مسجد به همراه سایر جاذبه های شهر تجربه فراموش نشدنی خواهد بود. برای آنان که تمایل به سفری کامل تر دارند، رزرو تور می تواند برنامه ای جامع برای آشنایی با تمامی جاذبه های شیراز فراهم آورد.

نکات مهم برای بازدیدکنندگان

• احترام به قوانین مذهبی مسجد و پوشیدن لباس مناسب الزامی است
• عکاسی در برخی بخش ها ممکن است محدودیت داشته باشد
• بهتر است همراه راهنمای محلی یا گروه گردشگری از مسجد بازدید کنید
• وقت کافی برای مطالعه کتیبه ها و تماشای جزئیات معماری در نظر بگیرید

جمع بندی

مسجد جامع عتیق شیراز فراتر از یک بنای مذهبی، نمادی از پیوستگی تاریخی، فرهنگی و معنوی ایران است. این مسجد که بیش از دوازده قرن عمر دارد، شاهد تحولات بسیاری در تاریخ شیراز و ایران بوده و همچنان به عنوان یکی از مهم ترین مراکز معنوی و فرهنگی این شهر عمل می کند.

معماری بی نظیر آن، تاریخ غنی، ارتباط با شخصیت های برجسته ای چون حافظ شیرازی، و نقش مهم در شکل گیری هویت شیراز، همگی دلایل مهمی هستند که این مسجد را به یکی از ضروری ترین مقاصد گردشگری شیراز تبدیل کرده اند

رزرو هتل در نزدیکی این جاذبه تاریخی می تواند اقامتی راحت و دلپذیر برای تجربه کاملی از زیبایی های شیراز فراهم آورد.